Het Brexit-proces heeft alvast een rijke catalogus aan eigenaardigheden in het menselijke gedrag opgeleverd. En de komende jaren, wanneer de echte onderhandelingen zullen plaatsvinden, beloven niet minder fascinerend te zullen worden. Het meest in het oog springende voorbeeld is misschien wel het ontstaan van de Leaver en Remainer stammen, aangewakkerd door groepsdenken. Soms lijkt het wel alsof de hele natie alle zin voor nuance is kwijtgeraakt. Het halo-effect (waarover ik het eerder al had) zorgt ervoor dat Leavers al wat een Remainer zegt als nonsens afdoen, en vice versa natuurlijk.
De beschikbaarheidsheuristiek verstevigt natuurlijk dat zwart-witte denken aan beide kanten. Telkens wanneer een bedrijf een nieuwe investering aankondigt in het VK, wordt dat door de Leavers als een succes verwelkomd, vaak met een smalend “ondanks Brexit” eraan toegevoegd, zoals hier:
En telkens wanneer een financiële instelling uit de Londense City personeel overplaatst naar het continent, stellen Remainers dat voor als nog maar eens een voorbeeld van de catastrofe die Brexit inhoudt. De vermeende verhuizing (ook al ging het eigenlijk om het opzetten van een filiaal met hooguit twee dozijn werknemers) van Lloyds of London, een verzekeraar met origines in de 17de eeuw, de dag na Brexit-dag was het voorlopig meest recente geval:
Er was het voorbeeld van verankering door de EU rond de omvang van de Brexit-rekening die het VK zou moeten vereffenen. En zou het kunnen dat mevrouw May onder invloed van de confirmation bias suggereerde in haar brief dat het “nodig is de voorwaarden van ons toekomstige partnership overeen te komen samen met die van onze uittreding uit de EU”? De politieke hoofdredacteur van de BBC denkt alvast van wel:
Het antwoord van de overkant kwam snel (en was niet anders dan wat men daar al negen maanden lang zegt): eerst de scheiding afhandelen, dan praten over de toekomst. Misschien hebben we ook wel een voorbeeld gezien van een precommitment strategie, waarbij je vooraf de weg afsnijdt naar bepaalde opties als dreigement: Theresa May heeft herhaaldelijk gezegd “No deal is better than a bad deal”.
Maar de meest zwaarwichtige denkfout ligt wellicht nog op de loer in de schaduw, klaar om toe te slaan tijdens de onderhandelingen: de denkfout van de verzonken kost of sunk cost fallacy. Wanneer je zwaar hebt geïnvesteerd in een project, niet alleen met geld, maar ook met politiek en emotioneel kapitaal, met bloed, zweet en tranen, dan wordt het erg moeilijk om het te laten varen. Zelfs wanneer het voortzetten zeker tot een slechtere uitkomst leidt, kan de gedachte dat alle moeite voor niets is geweest ondraaglijk zijn.
En wat met de baten?
Toch is er nog een ander fenomeen onder de talrijke biases en denkfouten die over het hoofd wordt gezien, een fenomeen dat je zelfs niet terugvindt in de literatuur. Wanneer je googlet naar “sunk benefit fallacy” komen er slechts twee links uit de bus. Nochtans lijkt dit een denkfout te zijn waaraan de Brexiteers en de Britse regering zich schuldig maken.
Dit kwam voor het eerst bij mij op toen ik, nog voor het referendum van juni vorig jaar, iemand hoorde vragen: “als we nu geen lid zouden zijn van de EU, zouden we dat dan willen worden?” Dit is een zeer pertinente vraag. Zelfs onder Remainers is er flink wat kritiek op de EU, van de manier waarop de euro-crisis of het vluchtelingenprobleem werd aangepakt, tot de onaflatende drang naar meer politieke integratie.
Maar eigenlijk is de vraag zelf misleidend. Ze houdt immers de impliciete veronderstelling in dat de huidige situatie niet gerelateerd is aan het lidmaatschap. Met andere woorden, er wordt aangenomen dat de baten van het EU-lidmaatschap waarvan het VK nu geniet er ook zonder dat lidmaatschap zouden zijn gekomen. En belangrijker nog, dat ze onveranderd zullen blijven bestaan, ook na de uittreding.
De sunk benefit fallacy is een beetje het spiegelbeeld van de sunk cost fallacy. Deze laatste dwingt ons onze aandacht te richten op de kosten die we al hebben gemaakt als motivatie om door te zetten, zelfs al zijn er grote onzekerheden over de baten die we hopen te realiseren. De eerstgenoemde maakt dat we de baten van het status quo die we dreigen te moeten opgeven over het hoofd zien, en enkel oog hebben voor de voordelen die het alternatief lijkt te bieden.
We staan natuurlijk allemaal bloot aan dit soort denkfouten, net zo goed als de Brexiteers. Het is makkelijk wat we hebben als vanzelfsprekend te beschouwen. Wanneer we verhuizen kijken we vooral naar de aantrekkelijke eigenschappen van het nieuwe huis, en hebben we maar weinig aandacht voor de vele prettige aspecten van waar we nu wonen. We zijn daar immers zo gewoon aan geworden. In plaats van de gemakkelijke toegang van keuken naar eetkamer en de korte wandeling naar de nabije slager en bakker zitten we nu met een lastige deur die verkeerd opengaat, en een autorit van 15 minuten om aan vers vlees te komen.
Eenzelfde verhaal vind je wanneer je van job verandert. Een nieuwe ronkende titel op je visitekaartje en een hoger salaris zijn natuurlijk erg fijn, maar realiseren we ons hoezeer we de wonderbaarlijke koffie op prijs stelden in onze oude job, of de guitige knipoog van de veiligheidsagent elke morgen?
Natuurlijk betekent dit niet dat we te allen prijze moeten vasthouden aan wat we nu hebben. Maar het is wel een goed idee om, wanneer we een nieuwe richting denken in te slaan, ook de talrijke voordelen van de huidige situatie te erkennen. Want precies wanneer we die over het hoofd zien, riskeren we spijt te hebben van onze keuze.
“You don't know what you've got 'till it's gone”, zong Joni Mitchell. Misschien zouden we best eens vaker aandacht schenken aan alle goede dingen die we als vanzelfsprekend aannemen, zelfs wanneer we geen grote verandering op het oog hebben. En misschien moeten we deze verzonken baat denkfout dan maar meteen de naam Big Yellow Taxi fallacy geven.
