Producenten van westerns tijdens het interbellum tussen de twee wereldoorlogen in de vorige eeuw maakten het gemakkelijk: de helden in hun films droegen witte hoeden, terwijl de boosdoeners van zwarte exemplaren waren voorzien. Dit was een wonderbaarlijk simpele en doeltreffende heuristiek voor de vroege cinemaklanten, die flink hielp bij het volgen van de dynamiek van het verhaal (en bij het anticiperen van hoe het zou aflopen). Naarmate de verhaallijnen, net als het publiek, meer gesofisticeerd werden, geraakte het gebruik echter uit de mode.
Categoriefout
Maar de truc met de hoeden haakte zich met succes vast in een diepere tendens om mensen in categorieën te plaatsen die we lang niet kwijt zijn. Of het om persoonlijke kennissen gaat, of om figuren in de publieke belangstelling, we plaatsen ze vrolijk in hokjes, en zodra iemand in zo’n hokje zit, wordt het echt moeilijk te luisteren naar wat ze te zeggen hebben, zonder voorbarig te oordelen op basis van de perceptie die we van hen hebben. In een interessante blogpost eerder deze week beschrijft Mike Konczal, een journalist en fellow van het Roosevelt-instituut, zijn ervaringen wanneer hij Donald Trump’s bijeenkomsten in de maand voorafgaand aan de verkiezingen opnieuw bekijkt.
Hij geeft toe dat hij er de eerste keer naar keek, overtuigd dat Trump niet zou winnen. Voor Konczal, net als voor vele van Trump’s Democratische (en zelfs Republikeinse) opponenten, ging destijds wat hij zei grotendeels verloren in de verslaggeving rond de beledigingen en schandalen. Maar de tweede keer zijn Trump's speeches die van de kerel die verkozen zou worden, en zo ontstaat een heel ander verhaal. Er zijn simpele, consistente boodschappen rond tewerkstelling (breng de jobs weer terug), economische tegenstanders (de elites en de immigranten), economisch beleid (lagere belastingen), handel (Amerika eerst), enzoverder.
Natuurlijk waren die boodschappen er de hele tijd al, en kon iedereen ze horen, maar zodra je besloten hebt Donald Trump te beschouwen als een onwaarschijnlijke overwinnaar, ga je wat hij zegt niet langer even ernstig nemen als de uitspraken van een toekomstige president.
Vele opponenten van Trump maakten een zogenaamde categoriefout: het toekennen van eigenschappen aan iets of iemand die deze niet kan bezitten, of het omgekeerde – iets of iemand eigenschappen ontzeggen omdat men gelooft dat ze niet tot de juiste categorie behoren. Hem als 'geen presidentieel materiaal' bekijken is voldoende om te negeren wat hij zegt – net als de kandidaten van de kleine partijen of de onafhankelijken. Maar velen gingen veel verder, en voelden niets dan verachting voor Trump en de deplorables die hem steunen. Dat is niets anders dan hem van een spreekwoordelijke zwarte hoed te voorzien.
Hallo Halo
En dat is een neiging die ons parten kan spelen. Bijna 100 jaar geleden bestudeerde de Amerikaanse psycholoog Edward Thorndike hoe bevelvoerende officieren hun soldaten beoordeelden over een reeks fysieke en mentale kenmerken, en stelde hij vast dat personen die hoog scoorden in een domein, bijna altijd ook elders hoog scoorden – de correlatie tussen ongerelateerde attributen was, naar eigen zeggen, 'te hoog en te gelijkmatig'. Hij gebruikte er de term halo voor – het was alsof de observator een aantrekkelijke eigenschap zag, alsof die een positief oordeel uitstraalde, net als het halo van een heilige, over een hele reeks kenmerken. Deze tendens om eigenschappen te extrapoleren werd bekend als het halo-effect, dat overigens in beide richtingen werkt: we kunnen net zo goed een slechte eigenschap of een negatieve indruk projecteren op een persoon als geheel.
We doen dit voortdurend, en wat erger is, we beseffen het niet, zoals Richard Nisbett en Timothy Wilson, toentertijd psychologen aan de universiteit van Michigan, vaststelden in een experiment in 1977. Ze zetten twee interviews op met een leraar die met een Europees accent sprak: eentje waarin hij warm en vriendelijk was, en eentje waarin hij koud en afstandelijk overkwam. Afhankelijk van het interview dat de proefpersonen zagen, beoordeelden ze zijn voorkomen, gebaren en accent als aantrekkelijk of irritant – ook al waren die dezelfde in beide interviews. Niet alleen beïnvloedde de algemene indruk de manier waarop ze deze trekken evalueerden, ze waren er zich zelfs niet van bewust – integendeel: de proefpersonen die de ‘koude’ leraar zagen, meldden dat het hun afkeer van de attributen was dat hun een algemene negatieve indruk had gegeven.
Wanneer we mensen indelen in zij die we wel waarderen, en zij die we afkeuren, schakelen we bijna onmiddellijk onze vooroordelenfilter in. Diegenen die de president-elect waarderen, vergoelijken de beledigende taal, zelfs al zijn ze het er niet mee eens, en zij die hem verachten, zien de uitspraken als extra brandstof voor hun afkeer, en blijven blind voor beleidsvoorstellen waar ze het misschien wel mee eens zouden zijn.
Rustig aan met de hoeden
Maar selectieve blindheid en confirmation bias zijn niet het enige probleem met het halo-effect. Door mensen als goed of slecht te beschouwen, verliezen we in het ene geval het vermogen de fouten te zien in wat ze zeggen, en in het andere hebben we de neiging hun argumenten te verwerpen zonder de substantie ervan terdege te beoordelen. Waarom zijn we zo snel met het toebedelen van die etiketten 'goed' en 'slecht'?
Een eerste reden heeft te maken met de vraag of een persoon het met ons eens is of niet. Het is niet onnatuurlijk mensen te respecteren die onze voorkeuren delen, en veel minder te houden van mensen met een erg verschillende smaak. Iemand die een grote fan is van schlagermuziek zou dus wel eens bevooroordeeld kunnen zijn wat betreft de meningen van een kennis die een operaliefhebber is – niet enkel over muziek! – en ze als verwaand en snobistisch zien. Anderzijds zou een lezer van een progressieve krant als de Guardian of de New York Times de opinies van iemand die de Daily Mail of de New York Post leest, gemakkelijk als bekrompen en onintelligent beschouwen.
Nog moeilijker is het ons niet te laten beïnvloeden door andermans overtuigingen. Iemand met eerder libertaire opvattingen zal het makkelijk vinden het kritiekloos eens te zijn met gelijkgezinde schrijvers, denkers en politici, en zonder meer de argumenten te verwerpen van diegenen die voorstander zijn van een grotere rol voor de staat, meer regelgeving en meer herverdeling – en vice versa voor een persoon met socialistische opvattingen, natuurlijk.
Hij komt misschien wat bekakt over, maar deze tweet die reageerde op de vele kleinerende responsen nadat Britse premier Theresa May het had over haar ambitie om een ‘rood-wit-blauwe Brexit’ af te leveren illustreert het punt prima:
Het is uitermate begrijpelijk dat zij die niets voelen voor het uittreden van het VK uit de EU, of die weinig respect hebben voor de premier of haar partij, die uitspraak belachelijk maken. Maar dat is natuurlijk niet de enige manier om ze te interpreteren.
Wanneer we al te kwistig zijn met het uitdelen van witte en zwarte hoeden, vervormen we op dramatische wijze onze perceptie. Als we het ons niet te moeilijk willen maken de wereld beter te begrijpen zoals hij is, zouden we het best wat rustiger aan doen met die hoeden.
Een ander perspectief
Het is natuurlijk moeilijk weerstand te bieden aan die neiging – het indelen in goed en slecht van eten, muziek, politieke overtuigingen, net als van mensen doen we van nature: we beoordelen ze alle op basis van de mate waarin we ze waarderen of afkeuren. Maar dat is nog geen reden om dat te laten misvormen wat mensen zeggen.
We zouden best trachten altijd even kritisch te zijn – ongeacht wie de boodschapper is, maar dan wel voor de inhoud en de logica van de boodschap. En als het dan toch zo moeilijk is een neutraal standpunt in te nemen, dan moesten we maar proberen het tegenovergestelde perspectief te beschouwen.
Wanneer we luisteren naar wat onze favoriete gehate politicus, econoom, zakenman of commentator zegt, hou de reflex om dat meteen weer af te wimpelen even onder controle. Laten we onszelf de vraag stellen – wat zouden we horen als we deze persoon zouden bewonderen en respecteren?
