De Europese Commissie werkt aan een richtlijn om ondernemingen strikter juridisch verantwoordelijk te maken voor de keten van leveranciers die een bedrijf bedienen. Kamerleden Vicky Reynaert (Vooruit), Christophe Lacroix (PS) en Malik Ben Achour (PS) wilden daarop niet wachten en dienden in april 2021 een wetsvoorstel in om dezelfde problematiek aan te pakken met een Belgische wet.
Het wetsvoorstel was woensdag (21/9) het onderwerp van een hoorzitting in de Commissie Economie van de Kamer. Verschillende experten en betrokken partijen gaven hun visie op de tekst, die mee ondertekend werd door Els Van Hoof (CD&V) en Wouter Devriendt en Samuel Cogolati (beiden Ecolo-Groen).
Zorgplicht voor bedrijven met een vestiging in België
Door de problematiek rond mensenrechtenschendingen en milieuschade in de toeleveringsketen gaan in Belgische vakbonds- en ngo-kringen al geruime tijd stemmen op om de zorgplicht en verantwoordingsplicht van ondernemingen juridisch vast te leggen (zie kader onderaan). Dat leidde in november 2020 tot het memorandum Essentiële bouwstenen voor een Belgische zorgplichtwet, waarin zeventien middenveldorganisaties een nationale wet eisten die respect voor mens en milieu verplicht, afdwingt en in de bedrijfscultuur van alle ondernemingen verankert”.
Nauwelijks enkele weken later toonden in februari 2021 zestig Belgische bedrijven zich vragende partij voor een bindende wetgeving rond ketenzorg. Daartoe overhandigden zij een officiële brief aan de federale ministers Pierre-Yves Dermagne (PS) en Meryame Kitir (Vooruit). In de brief lezen we:
De film Arica toont hoe mijnbedrijf Boliden in de jaren 80 giftig mijnafval naar Chili verscheepte. De Chileense onderaannemer Promel dumpte het onverwerkte slib nabij een woonwijk, wat zorgde voor onder meer kankergevallen en een toename van het aantal miskramen en geboorteafwijkingen. Hoewel Boliden manifest verzaakte aan zijn zorgplicht, slaagden de getroffen burgers er voor de Zweedse rechter niet in om de onderneming verantwoordelijk te stellen.
Apache vertoont Arica samen met Dalton Distribution op 28 september (Sphinx Gent), 30 september (The Roxy Theatre, Koersel) en 5 oktober (Kunstencentrum BUDA, Kortrijk).
Een Belgische wet geeft Belgische bedrijven de juiste impuls om, anticiperend op de implementatie van een EU-regelgeving, de bedrijfsvoering klaar te stomen en zo een voorsprong te nemen op een Europese markt waar beleidsmakers, consumenten en investeerders de verwachtingen op vlak van maatschappelijk verantwoord ondernemen aanscherpen.
Franstalige liberalen afwezig
Aanwezig als sprekers op de hoorzitting in de Commissie Economie waren Olivier De Schutter, jurist en speciaal rapporteur voor de mensenrechten voor de Verenigde Naties, onderzoeksmedewerkers uit de ngo-sector, vertegenwoordigers van de vakbonden en vertegenwoordigers van werkgeversorganisatie VBO (Verbond van Belgische Ondernemingen). Het kledingmerk JBC was met twee vertegenwoordigers aanwezig, nadat het ten tijde van de brief aan Dermagne en Kitir mee het voortouw had genomen om te pleiten voor een Belgische wetgeving over zorgplicht.
Ook Didier Reynders (MR) was als spreker uitgenodigd, om in zijn hoedanigheid van Europees Commissaris voor Justitie de EU-richtlijn over bedrijven en mensenrechten, die in de maak is, voor te stellen. Reynders liet zich echter verontschuldigen en van zijn Franstalige liberale partijgenoten in de Kamer kwam niemand opdagen. De andere parlementaire fracties waren wel aanwezig en stelden na afloop van de uiteenzettingen vragen.
Zelfregulering volstaat (niet)
Zelfregulering binnen de keten van toeleveranciers werkt niet, stelde Sophie Wintgens, die als jurist en onderzoeker actief is bij de koepel van Belgische ngo’s CNCD-11.11.11. (Centre national de coopération au développement-11.11.11.). Binnen de hele ngo-sector is er een consensus dat afspraken binnen bepaalde sectoren niet volstaan om misbruiken te voorkomen. Initiatieven als Fair Wear Foundation (textiel), TruStone (natuursteen) en Beyond chocolate (chocolade) bleken onvoldoende effectief. Een studie van de Europese Commissie van 2020 toonde aan dat slechts 37% van de bedrijven aan ketenzorg doet, zei Wintgens. Bedrijven die zich niets aantrokken van mogelijke schendingen in hun ketens bleken gewoon te kunnen verder te doen.
Laura Eliaerts van ACV-CSC International, de internationale werking van het christelijk vakverbond, zei dat multi-stakeholder initiatieven, waarbij bedrijven, vakbonden en ngo’s gezamenlijk de omstandigheden voor arbeiders proberen te verbeteren, wel kunnen helpen en zeker de geesten hebben warm gemaakt, maar niettemin tekortschieten.
De gerenommeerde mensenrechtenjurist Olivier De Schutter hield er hetzelfde oordeel op na, dat nauw aansluit bij de visie van Els Van Hoof van CD&V, mede-ondertekenaar van het wetsvoorstel. Van Hoof stelde in een Voorstel tot resolutie, dat besproken werd tijdens de hoorzitting, dat we “een wet nodig hebben die respect voor mens en milieu verplicht, afdwingt en in de bedrijfscultuur van alle ondernemingen verankert”. Die is volgens Van Hoof nodig om van sociale- en milieubescherming een universele verworvenheid te maken.
In zijn reactie zei Olivier Joris van het VBO verwonderd te zijn over de beweringen dat zelfregulering niet werkt. Hij pleitte ervoor om de inspanningen van de sectoren binnen de bedrijfswereld naar waarde te schatten. Joris verwees naar certificeringen, audits en opspoorbaarheid (tracibility) waar verschillende ondernemingen op inzetten.
Interkabinettenwerkgroep
Op het niveau van de Belgische overheid is het nog afwachten hoe de regering De Croo haar voornemens uit het regeerakkoord ten aanzien van de Israëlische nederzettingen zal uitvoeren. In het regeerakkoord, dat meer dan een jaar oud is, staat dat
“de regering verdere stappen zet inzake een bilateraal en multilateraal differentiatiebeleid ten opzichte van de Israëlische nederzettingen.”
De regering is er nog niet uit hoe differentiatiepolitiek vorm moet krijgen. Concreet moet er een duidelijk onderscheid komen in het Belgische beleid ten aanzien van activiteiten en producten uit de illegale Israëlische nederzettingen en uit Israël zelf. Het dossier ging in het voorjaar naar een Werkgroep Beleidscoördinatie, de vroegere interkabinettenwerkgroep (ikw), die al drie keer is samengekomen. Binnen afzienbare tijd zou er een consensustekst moeten komen, zo niet belandt het thema opnieuw bij het kernkabinet.
Zorgplichtwet
Ook de zorgplicht van bedrijven staat op de Belgische politieke agenda. Het debat daarover vindt plaats in het parlement. Afgelopen week was er nog een hoorzitting in de Commissie Buitenlandse Betrekkingen van De Kamer naar aanleiding een wetsvoorstel voor een zorgplichtwet van parlementsleden van PS, Vooruit en Groen-Ecolo. De indieners willlen met de wet paal en perk stellen aan schendingen van mensenrechten, arbeidsrechten en milieunormen door bedrijven in de hele waardeketen, en bovendien aan schendingen van het internationaal recht. Daardoor zou de wet ook toepasbaar zijn op bedrijven in de door Israël bezette gebieden, en hun financiers.
Een Belgische zorgplichtwet zou vooroplopen op een Europese richtlijn die momenteel wordt voorbereid door Europees Commisssaris van Justititie Reynders. Op een hoorzitting in de Kamer op 21/09/2021 met verschillende sprekers uit het middenveld en de bedrijfswereld bleef MR opgemerkt afwezig.
Begin 2021 werd de Belgische National Baseline Assessment (NBA) inzake bedrijven en mensenrechten gepubliceerd. Die bracht in kaart in hoeverre de Belgische autoriteiten en bedrijven vooruitgang hebben geboekt sinds de lancering van het eerste Nationale Actieplan Bedrijven en Mensenrechten in juni 2017. Volgens een aanbeveling in het rapport moet meer regelgeving in België een mix mogelijk maken van bedrijfsinitiatieven voor vrijwillige acties met noodzakelijke coherente wetgeving die bedrijven verplicht om de mensenrechten te respecteren.
Volgens de indieners van het wetsvoorstel is een Belgische wet nodig omdat de Europese Commissie op zich laat wachten. De richtlijn over bedrijven en mensenrechten waar Reynders aan werkt zou na meerdere keren uitstel eind oktober worden behandeld. De richtlijn is echter nog niet voor meteen. Wanneer ze uiteindelijk uitgevaardigd wordt, hebben EU-lidstaten nog twee jaar de tijd om ze om te zetten naar nationale wetgeving.
Het is bovendien nog de vraag hoe dwingend en stringent de wetgeving zal zijn die de Commissie zal invoeren. Hoewel er sinds 2014 ook onderhandelingen lopen over een bindend VN-verdrag Bedrijven en Mensenrechten, hebben België en de EU zich nog niet bijzonder actief getoond.
Sophie Wintgens van CNCD-11.11.11 zei tijdens de zitting dat België op dit moment aan de staart van het peloton in Europa bungelt. Ons land loopt op het gebied van wetgeving achter in vergelijking met de buurlanden. In Frankrijk nam de Assemblée in 2017 een wet aan over de zorgplicht voor bedrijven. In Nederland kwam er in 2019 een Wet zorgplicht kinderarbeid, en het Duitse parlement stemde een Lieferkettengesetz, een wet op de toeleveringsketen, die in 2023 in werking treedt. Ook Groot-Brittannië, de VS, Australië en Canada hebben sinds 2010 wetgevingen op zorgplicht ingevoerd, telkens met andere invalshoeken en accenten.
Het VBO zei tijdens de hoorzitting dat het voorrang wil geven aan het Europees kader waaraan gewerkt wordt in de Europese Commissie, en zei gekant te zijn tegen de fragmentatie van de markt door de verschillende nationale wetten. Een gelijk speelveld in Europa is voor de werkgeversorganisatie essentieel. “Wij achten het zeer onwenselijk om zo kort voor de introductie van een regelgevend voorstel van de Europese Commissie nationaal al verder te willen gaan”, klonk het. Het VBO ziet bijkomende wetgeving in het bijzonder als nefast voor een land als België met KMO’s die zeer exportgericht zijn.
Zorgplicht, herstelplicht en verantwoordingsplicht
Het wetsvoorstel dat ter discussie voorlag maakt een onderscheid tussen zorgplicht waardoor ondernemingen met een vestiging in België moeten voorzien in "mechanismen waarmee ze voortdurend elke mogelijke en/of daadwerkelijke schending van de mensenrechten, van de arbeidsrechten en van de milieunormen in hun volledige waardeketen kunnen opsporen, voorkomen, stoppen, zo veel mogelijk inperken en verhelpen. Die verplichting geldt ook voor hun dochterondernemingen". Daarnaast voorziet het wetsvoorstel in een herstelplicht die ondernemingen ertoe noopt om schade te herstellen die slachtoffers leden wegens voorzorgsmaatregelen die ontbraken of ontoereikend bleken.
Indien het wetsvoorstel aanvaard zou worden, komt daarbovenop een verantwoordingsplicht van de onderneming, waarbij een cruciaal artikel draait rond de omkering van de bewijslast. Door die omkering moet het slachtoffer niet langer de schade aantonen. Het is aan de onderneming om “te bewijzen dat ze alle maatregelen heeft getroffen om schendingen te voorkomen".
Laura Eliaerts van ACV-CSC International noemde tijdens de zitting deze omkering van de bewijslast primordiaal. Voor haar organisatie gaat het er immers om dat de vraag gesteld wordt of een onderneming niet meer had kunnen doen om schade te vermijden.
Over die omkering van de bewijslast is het VBO niet te spreken, bleek op de hoorzitting. Die zou leiden tot rechtsonzekerheid en dreigt Belgische ondernemingen vogelvrij te verklaren. Ineke De Bisschop van de ondernemersorganisatie vroeg zich af of het wetsvoorstel niet vooral gericht is op harde sancties, en zo zijn doel voorbijschiet.
Juridisering
Dat er rechtspraak aan te pas komt, hoeft niet negatief te zijn, lieten de middenveldorganisaties tijdens de hoorzitting verstaan. Wetgeving harmoniseert immers verplichtingen, waardoor oneerlijke concurrentie minder makkelijk wordt. Santiago Fischer, onderzoeker en beleidsmedewerker van de ngo WSM noemde het de kracht van dit wetsvoorstel dat het de meest ambitieuze wet tot nog toe kan worden.
Het VBO toonde zich van zijn kant bijzonder beducht voor ‘juridisering’ en vindt dat bedrijven niet in de rol van waakhond mogen worden geduwd. Ondernemingen zouden immers “niet altijd makkelijk toegang hebben tot de informatie over de situaties op het terrein”.
“Bedrijven kunnen niet alles oplossen en België zal niet alles kunnen oplossen ter wereld”, zei Olivier Joris van het VBO. “Wij betreuren het dat slachtoffers moeilijk toegang krijgen tot de rechtspraak.” Maar dat is volgens Joris niet de verantwoordelijkheid van de bedrijven, maar van de overheden. “Er zijn bepaalde overheden (zoals in Bangladesh) die de ogen sluiten voor de noden van werknemers. Het zou onaanvaardbaar zijn om plaatselijke verantwoordelijken niet voor hun verantwoordelijkheid te plaatsen”, zei Joris.
KMO’s geviseerd?
Werkgeversorganisatie VBO zegt met een eventuele invoering van deze wet de concurrentiepositie van Belgische ondernemingen zou bedreigd worden, zeker omdat België een land is van KMO’s die op de export gericht zijn. Tijdens de hoorzitting wezen experten van vakbonden en ngo’s herhaaldelijk op het principe van de proportionaliteit. Daarbij is het niet de bedoeling dat men op zoek gaat naar de meest verafgelegen schade in de waardeketen. Wel moet er volgens de middenveldorganisaties nagegaan worden of een bedrijf er alles heeft aan gedaan om eventuele schade te voorkomen.
In een gesprek na de hoorzitting met Apache zei Wies Willems, Beleidsmedewerker Natuurlijke Rijkdommen bij ngo Broederlijk Delen, dat KMO’s via deze nieuwe wetgeving niet veel te vrezen hebben wanneer zij het spel eerlijk spelen. “Het is echt geen wetgeving om zoveel mogelijk bedrijven te straffen. We moeten de bedrijfswereld proberen duidelijk te maken dat de nieuwe wet alleen een stok achter de deur zou zijn”, zegt Willems.
Consumentenbewustzijn
Commissielid Kathleen Verhelst (Open Vld) deed in haar tussenkomst een oproep aan de consument om in eigen boezem te kijken. Ook moet hij zich niet langer te veel door de goedkope prijs laten leiden, klonk het.
Op dat consumentenbewustzijn heeft de ngo-sector jarenlang ingezet, met acties rond fair trade. Jurist Olivier De Schutter merkte op dat er heel wat verwarring heerst bij de consument over allerlei labels. Wies Willems zegt dat bedrijven in geen geval de verantwoordelijkheid zomaar kunnen doorschuiven naar de consument omdat die geen zicht heeft op de hele keten van toelevering.
Liberalen overtuigen
Het is nog maar de vraag of deze hoorzitting parlementsleden die sceptisch staan tegen nieuwe wetgeving heeft kunnen overtuigen. Toch blijft mede-indiener Vicky Reynaert positief gestemd. “We moeten proberen om de collega’s uit de meerderheid mee te krijgen”, zegt het Vooruit-parlementslid na de hoorzitting aan Apache.
Wies Willems van Broederlijk Delen zegt dat de socialisten, groenen en CD&V bereid lijken om met België binnen de EU het voortouw te nemen met een nationale wet die vrij ver gaat. “Veel zal nu afhangen van hoe het verder loopt met de richtlijn in de Europese Commissie”, zegt Willems. “Als die er eind oktober komt, biedt dat België opnieuw de mogelijkheid om een aantal zaken in de eigen wetgeving wat scherper te stellen.”
Vooruit-parlementslid Reynaert vreest dat veel van wat in het wetsvoorstel staat, niet aan bod zal komen in de richtlijn van de Europese Commissie. Dat maakt het wetsvoorstel dat zij met de collega’s indiende volgens haar des te relevanter. “Voor mij is het belangrijk dat een wetgeving haar doel niet mist en dat is verandering brengen in de praktijk”, zegt Reynaert.
Reynaert zegt dat er politieke wil nodig is om de problematiek aan te pakken. “Ik hoop dat de zaak rond 3M aantoont wat het belang is van een dergelijke regelgeving. 3M is een bedrijf dat de zorgplicht niet nakomt. Misschien is het draagvlak in verband met het thema van verantwoordelijkheid van bedrijven groter geworden door de nalatigheid van deze multinational.”
Door de toegenomen aandacht voor mensenrechtenschendingen door bedrijven en hun toeleveranciers klinkt de eis internationaal steeds luider om aan ketenzorg te doen. Bedrijven werken immers vrijwel altijd met toeleveranciers en onderaannemers. In het kader van de zorgplicht moeten zij erover waken dat er mensenrechtenschendingen en milieuschade worden vermeden.
Dat zelfregulering faalt werd de afgelopen jaren een aantal keren pijnlijk duidelijk. In 2012 vonden 261 arbeiders de dood bij een brand in de fabriek Ali Enterprises in de Pakistaanse havenstad Karachi. De enige grote afnemer van kleding in de fabriek van Ali Enterprises was de Duitse detailhandelaar KiK Textilien und Nonfood. Nauwelijks twee weken voor de dodelijke brand certificeerde het Italiaanse bedrijf RINA de fabriek nog als veilig, hoewel achteraf bleek dat de verantwoordelijken voor de audit het bedrijf niet eens hadden bezocht.
Nog beruchter is de ramp in 2013 in Rana Plaza In Bangladesh. Bij de instorting van het complex vielen meer dan 1.130 doden en duizenden gewonden. In het complex met textielfabrieken lieten onder meer Zara, H&M, Nike en Primark kleding produceren, zonder toezicht uit te oefenen op de keten.
Laura Eliaerts en Jaklien Broekx publiceerden op 22/09/2021 een opiniestuk in De Tijd waarin ze stellen dat de modesector, net als veel andere sectoren, de bocht naar een duurzamer en ethischer zakenmodel nog niet heeft ingezet. "Een groot deel van onze producten blijft made in misery. Tal van bedrijven ontlopen elke verantwoordelijkheid voor schendingen die zich voordoen in hun internationale ketens", schrijven ze.
