“Als drama echt meeslepend is, dan is het omdat het de rauwe, pijnlijke afwegingen blootlegt waar de personages voor staan”, zo introduceerde ik mijn stukje Geen goed drama zonder economie bijna drie jaar geleden. Goed drama is niet enkel entertainment, het zet je ook aan het denken. Waarom doen personages wat ze doen? Wat motiveert hun keuzes en beslissingen? Misschien wel, wat zou ik zelf doen mocht ik dit, of dat personage zijn?
Klassieke stukken van Shakespeare, of zelfs nog veel langer geleden, zoals van Sophocles of Aristophanes, zijn meesterlijk in het observeren en weergeven van menselijk gedrag en de morele dilemma’s die er doorheen spelen. Maar modern televisiedrama kan dat ook. Een recente episode van de Italiaanse TV-reeks Il Commissario Montalbano bevatte niet minder dan drie verschillende verhaallijnen, elk rond een ethische kwestie, en met een moreel dilemma waar het hoofdpersonage voor stond.
De rokkenjagende adjunct
Een Zweedse filmploeg is neergestreken in Vigata, het Siciliaanse provinciestadje waar inspecteur Montalbano aan het hoofd staat van het politiekantoor, bijgestaan door zijn adjunct, inspecteur Augello. Augello, die in deze episode de politiebegeleiding van de filmploeg aanvoert, heeft één groot zwak punt: vrouwen (ondanks het feit dat hij relatief gelukkig is getrouwd).
Op de eerste dag van het filmen is de hoofdactrice plots verdwenen, en later blijkt ze een boottochtje te hebben gemaakt – met Augello. De regisseur (die ook de vriend is van de actrice) is woedend. Ondanks de tegenwerpingen van het duo dat ze enkel van de zee genoten op de boot, heeft iedereen de indruk dat ze, in werkelijkheid, aan het genieten waren van elkaar. De volgende dag, tijdens een geagiteerde vergadering met Montalbano, eist de regisseur dat Augello van zijn opdracht wordt ontheven.
Montalbano wijst erop dat 'de indruk van iedereen' niet voldoende is om zo’n verregaande disciplinaire beslissing te nemen. Maar net op dat ogenblik (het is immers drama) rinkelt zijn telefoon. Het is Augello, die hem vraagt zijn opdracht aan iemand anders te geven.
Zijn echtgenote had de geruchten over het boottochtje gehoord, en zijn gelaat draagt nog steeds de littekens van de heftige woordenwisseling die plaatsvond toen hij gisteravond thuiskwam. Zo ziet Montalbano zijn kans schoon om het even niet zo nauw te nemen met de waarheid, en alsnog te doen alsof hij tegemoetkomt aan de eis van de regisseur.
Kort daarop verschijnt Augello op kantoor, en hij verzekert Montalbano dat er werkelijk niets gebeurd is tussen hem en de geliefde van de regisseur: ze hadden enkel gepraat. Hij voelt zich echter wel schuldig over de onvrede tussen de regisseur en de actrice, en vraagt zijn baas te proberen dat te fiksen.
Die avond nodigt Montalbano de regisseur en de set manager (die een oude bekende van hem is) uit voor een etentje, schijnbaar als gebaar van verontschuldiging voor de problemen met zijn adjunct de dag tevoren. Nog voor het voorgerecht wordt opgediend, gaat zijn telefoon af. Zijn gelaatsuitdrukking wordt ernstig: blijkbaar heeft Augello een zelfmoordpoging ondernomen. Montalbano legt aan zijn genodigden uit dat, na een ongeluk een jaar geleden, Augello “zijn mannelijkheid kwijt is”.
Alle behandelingen zijn ondoelmatig gebleken, en eerder vandaag vernam hij dat ook zijn laatste hoop ijdel bleek. Wanneer Montalbano zich vervolgens excuseert omdat hij nu natuurlijk niet kan blijven, beseffen de kijkers vanzelfsprekend dat het allemaal opgezet spel was. Nu hebben we het over serieuze ethische vragen – maar er moet nóg een draai in het verhaal komen.
Wanneer de actrice hem zelf later komt danken voor zijn interventie, en in het bijzonder om te liegen, zegt Montalbano: “We moeten soms de waarheid wat verdraaien – maar ik vond het gerechtvaardigd, omdat jullie enkel gepraat hadden.” De reactie van de actrice hierop laat echter geen twijfel bestaan over het feit dat ook Augello de waarheid wat had verdraaid: het schommelen van de boot was niet enkel het gevolg van de golven geweest.
Een ware clubsandwich van morele kwesties, die Montalbano verscheurden tussen waarheidsgetrouw handelen, en loyaal zijn ten opzichte van zijn vriend en collega die hem toch heeft bedrogen. Maar hij blijkt alvast geen ethische supermens te zijn, die geen behoefte heeft aan een beetje weerwraak: hij wil dat Augello gestraft wordt voor zijn leugen – en dat gebeurt ook: die avond nog stuurt hij zijn adjunct op een compleet verzonnen missie (waarna alles weer bijgelegd wordt).
Het pesten van de nerd
In het tweede verhaal dringen twee gewapende activisten van een groep die zichzelf Nameless noemt een middelbare schoolklas binnen en bedreigen iedereen die niet bereid is hen te steunen, waarbij ze hun boodschap kracht bijzetten door twee keer in de lucht te schieten. Al gauw blijkt echter dat niet alles is wat het lijkt.
Om te beginnen wijst Nameless alle betrokkenheid af voor de aanslag. Vervolgens verneemt Montalbano dat een van de leerlingen, in tegenstelling tot zijn doodsbange klasgenoten, merkwaardig kalm bleef toen de indringers verschenen. Deze jongen, een computergenie die Luigino heet, is al een tijd het slachtoffer van pestgedrag, en Montalbano’s buikgevoel doet hem vermoeden dat hier wel eens een verband zou kunnen liggen met die aanslag.
Il Commissario Montalbano is het moderne equivalent van de Griekse of Shakespeare-tragedie
Met de hulp van een collega die wat van computers afweet (Montalbano zelf is opmerkelijk onkundig op dat gebied), stuurt hij stiekem een anonieme email naar Luigino, waarin hij zegt dat hij ontmaskerd is, en ermee dreigt hem aan te geven bij de politie als hij niet doet wat hem wordt verteld. Een weinig orthodoxe methode, waarbij je ook weer ethische vragen kunt stellen, maar (dat hebt u vast al geraden) bevestigt ze dat zijn gevoel correct was.
Zoals hij kort daarop zal vernemen, heeft Luigino zijn hart uitgestort op een online discussieforum voor computerspecialisten, en twee duistere figuren hadden aangeboden hem ‘te beschermen’ (ze waren op zoek naar iemand om hen te helpen computerfraude te plegen). Wanneer hij de anonieme email krijgt, denkt hij dat het zijn beschermers zijn die hem nu willen chanteren, en hij bekent alles aan Montalbano.
Maar wanneer de jongen zegt dat hij verwacht nu vast naar de gevangenis te moeten en de inspecteur vraagt voor zijn moeder te zorgen terwijl hij opgesloten zit, komt Montalbano in het reine, en bekent hij dat hij het was die de anonieme mail verstuurde. Zijn verontschuldiging aan Luigino geeft ons weer een glimp van zijn moreel kompas.
Een zelfmoord uit het verleden
De werkelijke politiezaak in de episode betreft de dood van een man, 40 jaar eerder. Emanuele Sabatello, geboren met een ernstige psychologische aandoening, was onafscheidelijk van zijn tweelingbroer Francesco, en helemaal afhankelijk van hem, de enige persoon die hem begreep en hem kon sussen wanneer hij overstuur was.
Diepe liefde zet een rechtschapen persoon aan tot een verschrikkelijke daad
Van toen ze knapen waren, was Francesco zijn liefhebbende mantelzorger geweest, en dat was ook zo gebleven nadat hij trouwde en een zoontje kreeg, Ernesto. Emanuele woonde in bij het gezin. Toen sloeg het noodlot echter toe: niet eens veertig jaar oud, overleed Francesco aan kanker, en daarvoor had Emanuele ook al de hand aan zichzelf geslagen – of dat was tenminste hoe het leek te zijn gegaan.
Van een goede vriend van Francesco, nu ruim in de 80, verneemt Montalbano dat de originele diagnose Francesco nog amper zes maanden te leven had gegeven, maar dat hij tegen alle verwachtingen in nog zes jaar had geleefd. Er komen ook meer details aan het licht over de zelfmoord van Emanuele: die had zichzelf blijkbaar door het hoofd geschoten met het pistool van zijn broer, ondanks het feit dat hij doodsbang was voor vuurwapens. Geïntrigeerd door deze omstandigheden graaft hij verder, en hij komt de toenmalige tuinman op het spoor, Gasparino.
Op zijn sterfbed (het is wel degelijk drama) bevestigt die Montalbano’s vermoeden dat de dood van Emanuele geen zelfmoord was. Het was inderdaad Francesco die, toen hij het nieuws kreeg dat hij nog nauwelijks zes maanden te leven had, de gedachte zijn broer aan zijn lot over te moeten laten niet aankon, en die geen andere oplossing zag dan Emanuele dood te schieten en het als zelfmoord te laten uitschijnen. Gasparino die hiervan getuige was en Francesco hielp, smeekt Montalbano de waarheid niet te vertellen aan Ernesto, Francesco’s zoon (en Emanuele’s neef).
Hier hebben we het moderne equivalent van de Griekse of Shakespeare-tragedie, waarin diepe liefde een rechtschapen persoon aanzet tot een verschrikkelijke daad. En we zien Montalbano eens te meer geconfronteerd met een moreel dilemma. Zijn plicht als politieman de regel van de wet te eerbiedigen en ervoor te zorgen dat recht geschiedt staat pal tegenover de vraag wie baat heeft bij de veroordeling van een stervende oude man, en het versplinteren van Ernesto’s herinneringen aan de vader die hij veel te vroeg verloor.
Deontologische tegenover utilitaristische ethiek, gehoorzaamheid aan regels tegenover het afwegen van kwaad en goed – er is geen tekstboek dat ons haarfijn vertelt hoe we moeten handelen. Maar gelukkig hebben we drama, oud en nieuw, dat ons op een oneindig groot aantal manieren kan tonen hoe anderen omgaan met hun morele dilemma’s, en dat ons kan helpen onszelf in de personages te herkennen en zo ons eigen moreel kompas kunnen vorm geven en bijsturen.