Wat deze laatste weken onmogelijk over het hoofd kon worden gezien, waren de honderden demonstraties de hele wereld rond, die volgden op de dood van George Floyd ten gevolge van politiegeweld in Minneapolis.
Dat zou sowieso in alle omstandigheden een opmerkelijk verschijnsel zijn geweest. Het feit dat ze plaatsvonden tijdens een pandemie, wanneer men in vele landen nog steeds zoveel mogelijk thuis moet blijven, zich op een veilige afstand van anderen moet houden, en zeker geen massabijeenkomsten mag bijwonen, maakte ze des te merkwaardiger.
Maar ook controversieel, en controversiële daden zijn altijd interessant studiemateriaal voor wie belang stelt in menselijk gedrag. (Ik ga hier niet in op de polemiek rond de vraag hoe verstandig die betogingen waren. Wie wil lezen over de afwegingen tussen de algemene risico’s en baten, of de politieke context – ziehier een twitterdraadje en kritische artikels uit The Guardian en The Atlantic. Voor mij gaat het hier even niet om [ver] oordelen, maar om begrijpen.)
Van de andere kant bekeken
De deelnemers aan de demonstraties werden er door velen van beschuldigd zichzelf en elkaar bloot te stellen aan een verhoogd besmettingsrisico, en de kans op nieuwe uitbarstingen te verhogen. Maar de econoom in mij zag daar meteen een afweging in, met risico’s aan de ene kant, en baten aan de andere. Iemand beschuldigen omwille van de nadelen van wat ze doen, zonder de voordelen ook te overwegen is niet de juiste manier om ze te begrijpen. Volstaat het echter naar die afweging te kijken?
Ons perspectief op een afweging is meestal, onbewust, verankerd in onze eigen positie. Wanneer we trachten de keuzes van iemand anders te begrijpen, dan bekijken we voor- en nadelen vanuit ons eigen perspectief. Als we zelf niet op zo’n betoging aanwezig waren, dan hadden we, per definitie, al onze eigen afweging gemaakt. Om diegenen die opstapten in de manifestatie werkelijk te begrijpen, moeten we ons anker verplaatsen.
Beeld u iemand in die, laat op een zaterdagavond, tegen hoge snelheid door de stad scheurt tegen het dubbele van de toegelaten maximumsnelheid. Intuïtief denken we, een gevaarlijke gek, en daarmee afgelopen. Maar om de bestuurder te begrijpen zouden we onszelf beter afvragen wat ons ertoe zou bewegen iets dergelijks te doen.
Als uw hoogzwangere zus bij u op bezoek was, en plots brak haar water zodat u ze dringend naar het ziekenhuis moest brengen, zou u dan de hele weg daarheen netjes onder de maximumsnelheid blijven?
We moeten onze redenering niet verankeren in de huidige situatie zoals wij ze inschatten, maar in de handeling, en van daaruit terugwerken. Enkel door erover te denken wat ons ertoe zou drijven de COVID-19-maatregelen te overtreden en onszelf en anderen in gevaar te brengen, kunnen we een beeld vormen van de sterkte van de motieven van de betogers.
Privilege in spiegelbeeld
Een gelijkaardige benadering kan helpen bij het begrijpen van privilege, in het bijzonder bij hen die ervan genieten zonder dat ze er zich van bewust zijn.* We hebben namelijk de neiging onze successen toe te schrijven aan onze vaardigheden en onze inspanning – een karakteristiek die bekend staat als de self-serving bias (en wanneer we falen is dat te wijten aan externe omstandigheden of de acties van iemand anders).
Dit is de basis van de overtuiging dat onze maatschappij grotendeels meritocratisch is. Als men een bleke huid heeft en geslachtsorganen die aan de buitenkant van het lichaam bengelen (net zoals dat voor uw correspondent het geval is), dan is het al te gemakkelijk geen oog te hebben voor het privilege waarvan men geniet. Het is een beetje als de jonge goudvis in de beroemde speech van David Foster Wallace, die zich afvraagt wat water is.
Velen geloven oprecht dat ze blind zijn voor etnische achtergrond of geslacht – dat ze er werkelijk geen aandacht aan schenken of een collega een vrouw of een man is, of een gekleurde huid heeft of niet. Wanneer, zeg maar, de overgrote meerderheid van de mensen die de hoogste echelons van een organisatie bevolken blanke mannen zijn (wat lang niet ongewoon is), dan gaan ze ervan uit dat dit het resultaat is van meritocratie. Een klein gedachte-experiment illustreert hoe blind men daarbij kan zijn.
Het bedrijf waar u werkt fuseert men een concurrent. De zaken gaan prima, en er is geen nood om het personeelsbestand in te krimpen in de operationele en ondersteunende posities. Maar in de topposities heeft de firma slechts een van elk nodig. De structuren van beide ondernemingen voor de fusie waren identiek, dus er moeten exact 50% van de topmanagers worden ontslagen. Hoe te kiezen wie blijft? De nieuwe baas is toevallige een aartsmeritocraat, die de zittende managers van beide pre-fusie bedrijven gaat vergelijken met hun tegenhanger. En kijk eens aan, de kandidaten met de grootste merites zijn, zonder uitzondering, allemaal vrouwen met een etnische achtergrond.
Is dat werkelijk iets wat diegenen die beweren blind te zijn voor zulke kenmerken helemaal niet zal opvallen? Ik heb mijzelf lang gezien als iemand die kleuren- en genderblind was, maar uit het verzetten van mijn anker in dit gedachte-experiment bleek dat ik me eigenlijk illusies maakte.
Het was niet dankzij mijn doelbewuste, zelfverklaarde blindheid dat ik het geslacht of de huidskleur van collega’s en klanten niet ‘bemerkte’, maar omdat ik grotendeels omringd was door mensen met wie ik mijn huidskleur en geslacht deel. En net als bij de goudvis in het water, viel me dat niet op.
Wanneer we een moment van zelfvoldaanheid voelen aankomen, overtuigd van ons eigen gelijk en zeker dat iedereen met een andere opinie verkeerd zit, is het een goed idee ons anker op zijn kop te zetten.
Een laatste voorbeeld van zo’n omkering die me deze laatste weken opviel komt via mijn schoonzoon. Bij het begin van de lockdown was men bij het bedrijf waar hij werkt volgens een haastig in het leven geroepen ad-hoc ploegensysteem gaan werken: medewerkers kwamen naar kantoor op sommige dagen, en werkten van thuis op de andere.
Daarna volgde een periode van technische werkloosheid, tot afgelopen maandag ‘normale’ arbeidsvoorwaarden werden hervat. In het verleden had hij wel eens gemopperd over het koppige vasthouden van het bedrijf aan rigide werktijden – wat meer flexibiliteit zou hem, als jonge vader van twee, goed te pas komen. Maar nu had een extern geforceerde verandering in randvoorwaarden klaargespeeld wat talrijke aanvragen, voorstellen en argumenten van zijn collega’s en hemzelf niet hadden kunnen realiseren.
Bij de grote terugkeer naar het werk blijkt flexibiliteit plots wel mogelijk, en verschillende van zijn collega’s hebben probleemloos gekozen voor deeltijds werk, terwijl de anderen (waaronder ook hij) tenminste enkele dagen per week van thuis zullen werken – met de zegen van de baas.
Het canonieke voorbeeld van dit fenomeen in de gedragswetenschappen is dat van de Londense pendelaars tijdens een tweedaagse staking van de metro. Gedwongen door externe omstandigheden om gedurende die korte periode een alternatieve route naar het werk te vinden, bleken niet minder dan 1 op 20 onder hen zich, ook na de staking aan die nieuwe route te houden, zoals een studie van Shaun Larcom en collega’s vaststelde (samengevat in dit vlot leesbare artikel).
Het anker op zijn kop zetten is een opmerkelijk krachtige manier om een starre, beperkende ingesteldheid te doorbreken, die zo de weg opent naar nieuwe wijsheid. Wie de zaken ook van de andere kant bekijkt, ziet immers meer. Tot volgende week voor deel 2 van mijn lockdownobservaties.
* Zoals ze dat ook voor uw correspondent deed.
Uitgelichte foto: CC BY Karel Julien Cole (Flickr)
