Ze had de regels geschonden, en ook al had haar baas, de Schotse eerste minister Nicola Sturgeon, aanvankelijk aangegeven dat ze kon aanblijven, toch diende Dr. Calderwood, na vijf jaar in de rol, op 5 april haar ontslag in.
Regels regelen ons leven
Een harde consequentie voor wat eruitzag als een onbeduidende overtreding. Want wat was immers zo verkeerd in wat ze had gedaan? Het was hoogst onwaarschijnlijk dat de autorit met haar gezin het risico op besmetting van wie dan ook zou verhogen. En zelfs als ze ter plaatse naar de winkel zou zijn gegaan om mondvoorraad, dan zou het risico daardoor weinig verschillen van het equivalent, thuis in Edinburgh (en wellicht zelfs lager zijn).
Moet men de regels volgen – wat ze ook zijn – als het niet volgen ervan geen waarneembare nadelen oplevert? Deze vraag doet meer dan een beetje denken aan het contrast tussen deontologische - en gevolgenethiek of consequentialisme. In het eerste perspectief draait het om het gehoorzamen aan regels, terwijl het er bij het laatste op aankomt die keuze te maken die de beste gevolgen heeft, of de grootste totale baat. Als er niemand schade ondervond door het reisje van Dr. Calderwood, en zij en haar gezin veel genot zouden hebben gehad van een weekendje buiten de stad, dan was dat consequentialistisch gezien een goede keuze. Maar ze overtrad de regels.
Deontologische ethiek wordt wel eens bekeken als meer primitief dan gevolgenethiek. Het zou besluitvorming zijn voor diegenen die liever niet te veel nadenken, terwijl de consequentialist elke optie en de gevolgen ervan afweegt. Zo’n bewuste, beredeneerde en inspannende aanpak moet toch ongetwijfeld superieur zijn?
Maar wanneer we ons dagelijks leven beschouwen, blijken we toch nogal wat beslissingen te nemen op basis van regels. We hebben gewoon niet de mentale capaciteit om elke keuze die we maken grondig te overwegen. En ik denk hierbij lang niet alleen aan triviale zaken als welke kleren we zullen dragen of wat we als ontbijt gaan eten.
Wanneer we zeg maar een nieuwe computer willen aanschaffen, of een vakantie boeken, dan zullen we zelden rekening houden met de allergoedkoopste opties. Waarom? Omdat we bijna altijd een regel toepassen die bekend staat als de prijs-kwaliteitheuristiek. We zien de prijs als een signaal, en veronderstellen dat een laag bedrag ook bedenkelijke kwaliteit betekent – een lage levensduur van de batterij of een slecht scherm, een slecht onderhouden vakantiehuisje of een hotelkamer waar we van de keukendampen of het geraas van een drukke weg kunnen genieten. Wanneer we in een auto met manuele versnellingen rijden, gebruiken we het geluid van de motor als een heuristieke regel om te bepalen wanneer we naar een hogere versnelling moeten schakelen, in plaats van naar de toerenteller te kijken en het aangeduide toerental te vergelijken met een gememoriseerde drempelwaarde.
Er zijn heel wat van zulke regels die ons leven vergemakkelijken: we lezen de omgevingstekens, en weten meteen wat we moeten doen, zonder daarvoor enige cognitieve inspanning te moeten leveren. Sommige zijn erg individueel en zorgvuldig verfijnd over een langere tijd, zoals de vaardige intuïtie van de houtbewerker die bijna onbewust de kenmerken van een stuk hout weet te herkennen, en die meteen weet hoe het best te bewerken. Andere treffen we meer algemeen aan, zoals de prijs-kwaliteitheuristiek, of het moment waarop we moeten schakelen.
Daarnaast zijn er de nog striktere maatschappelijke regels zoals wetten, die op een gelijkaardige manier helpen. De potentiële straf die ons te wachten staat draagt ongetwijfeld bij tot onze motivatie ze na te leven, maar ook deze regels verlossen ons van de last complexe afwegingen te maken met de voor- en nadelen van de diverse opties. Zoals de slogan van een populair merk van sportartikelen suggereert: just do it.
Niets houdt ons tegen de regels die we voor onszelf ontwikkelen (of die we gewoon overnemen) naast ons neer te leggen of aan te passen wanneer we oordelen dat dit ons welzijn zou verhogen. Een mooi voorbeeld hiervan wordt beschreven in een paper (hier samengevat) van Shaun Larcom, een econoom aan de universiteit van Cambridge, en collega’s.
Zoals de meeste pendelaars volgen ook de inwoners van Londen een zelfgemaakte regel: zonder erbij na te denken gaan ze naar dezelfde bushalte of metrostation, en leggen dezelfde weg af naar hun werkplek en weer terug, elke dag weer. Maar een tweedaagse staking van de tube in 2014 dwong velen onder hen ertoe te experimenteren met alternatieve routes. Ze moesten nu bewust een andere reisweg naar hun werk zoeken – en nadat de staking was afgelopen bleek meer dan 5% zich aan zo’n nieuwe route te houden.
Met maatschappelijke regels moeten we echter voorzichtiger zijn, want die overtreden kan ons duur te staan komen. Toch verhindert dat ons niet over de snelheidslimiet te gaan wanneer we gehaast zijn of gewoon even leuk het gaspedaal willen indrukken, als we (terecht of ten onrechte) oordelen dat het niet onveilig is. (Hierbij houden we uiteraard ook, al dan niet correct, rekening met de kans gepakt te worden.)
Afwegen met regels
Maar laten we terugkeren naar de coronamaatregelen. Wanneer we de verkeersregels overtreden, zijn de consequenties doorgaans begrensd en beperkt. We kunnen onszelf, en mogelijk een klein aantal anderen schade berokkenen, en daar eindigt het. Dat is niet zo wanneer we een besmettelijke ziekte hebben. Het reproductiegetal R0 van het Sars-CoV-2-virus (het gemiddelde aantal nieuwe besmettingen dat voortkomt uit één bestaande besmetting) wordt geschat op 1,4-3,9. Een enkel individu kan dus de oorzaak kan zijn van tienduizenden of zelfs honderden duizenden anderen die besmet geraken.
Dat is een heel bijzondere reden waarom regels zo belangrijk kunnen zijn in deze situatie. Zelfs wanneer we bewust redeneren en onze eigen afwegingen maken, houden we niet noodzakelijk ten volle rekening met de omvang van de potentiële gevolgen van onze keuze. Over het geheel genomen lijkt men voorlopig bereid te zijn zich goed aan de regels te houden. De meesten onder ons hebben zich geschikt in een nieuwe dagelijkse routine van isolement in ons kot, enkel verbroken om essentiële goederen te gaan kopen, of voor een wandeling of een fietstocht. Maar gaat dat zo blijven?
Enkele weken geleden stelde een grote groep van gedragswetenschappers het beleid van de Britse regering in vraag: die wilde er de social distancing maatregelen niet voorbarig invoeren om “gedragsmoeheid” te vermijden – de bevolking die al die verboden beu wordt, en ophoudt ze te respecteren. Maar naarmate de tijd vordert begint de bevolking stilaan meer en meer de offers te voelen die moeten worden gebracht – in het bijzonder het directe contact met naaste verwanten. Een grootouder zal momenteel enkel overwegen de regels te overtreden in extreme omstandigheden – hun zoon of dochter wordt ziek of raakt gewond, en ze zijn nodig om voor de kleinkinderen te zorgen. Maar in de komende weken kan die vastberadenheid beginnen af te brokkelen, naarmate het verdriet toeneemt omwille van het social distancing dat hen verhindert hun kinderen en kleinkinderen eens goed te omhelzen.
Een doorlopende enquête van Maarten Vansteenkiste, een ontwikkelingspsycholoog aan de UGent, levert bewijsmateriaal dat zoiets best zou kunnen gebeuren. Eerder deze week bleek namelijk dat de motivatie om de regels te volgen begint af te nemen, van aanvankelijk een standvastige 81% tot 76% nu.
De verleiding om de regels van social distancing naast ons neer te leggen, en in de plaats een bewuste afweging te maken kan blijven toenemen. Dit is niet verbazend. De voordelen van het netjes naleven van de regels zijn veraf en vaag, zeker wanneer je niemand in je nabijheid hebt die is getroffen. De voordelen van het negeren van de regel daarentegen, zoals het vooruitzicht je dierbaren weer in persoon te kunnen zien en omarmen, worden almaar groter naarmate je ze meer en meer gaat missen.
Dr. Calderwood maakte de keuze de regel te overtreden. Met elke extra week die de lockdown blijft aanhouden, zullen wij erin slagen niet hetzelfde te doen?
