Snelle en langzame afwegingen

Het contrast tussen een ideale voorstelling en de onvolkomen realiteit is niet zo ongewoon. Een echt wiel is geen perfecte cirkel, maar doorgaans komen ingenieurs een heel eind door een cirkel als een redelijke benadering te beschouwen. Het verschil tussen wat wij mensen in werkelijkheid doen en wat standaard economie verwacht, is echter vaak zo groot, dat het model van de homo economicus niet veel helpt om ons gedrag te voorspellen.

Economie en biologie, twee handen op een buik

Dit is opmerkelijk. Een kernbegrip in de economie, de afweging, staat immers ook centraal in levende organismen, van eencelligen tot veel meer gesofisticeerde wezens, tot zoogdieren toe. Zelfs simpele amoeben worden geregeld geconfronteerd met keuzes: verschillende dingen die ze kunnen eten, of verschillende richtingen waarin ze kunnen bewegen. Hierheen zijn meer voedingsstoffen maar verder weg, daarheen zijn er minder maar ze zijn dichterbij. Welke kant op te zwemmen?

Het zou wat vergezocht zijn aan zo’n amoebe de capaciteit toe te schrijven kosten-batenanalyses te maken, maar als u geen graten ziet in een beetje reductionisme, dan is dat eigenlijk precies wat ze doen. Organismen wier DNA hen helpt zulke afwegingen goed te maken, en de meest gunstige optie te kiezen, overleven en planten zich voort.

En ook de evolutie volgt dat patroon. Natuurlijke selectie is het mechanisme waarbij organismen die beter dan anderen zijn in het vinden en gebruiken van middelen, een grotere kans hebben om te gedijen en voort te bestaan. We zien hetzelfde mechanisme overigens ook in actie in de economie: sommige bedrijven zijn succesvol en groeien, en andere verdwijnen, volgens dezelfde logica.

Flink wat van het gedrag van dieren (en eigenlijk ook van planten, al gaat de term ‘gedrag’ daarvoor misschien wat ver) kan worden verklaard en voorspeld aan de hand van kernbegrippen uit de economie: afwegingen, kosten en baten. Zelfs het efficiënt toewijzen van middelen kun je overal in de natuur zien: planten kanaliseren de juiste hoeveelheid energie in het produceren van bloemen (die dan weer zorgen voor het bestuiven door insecten), en vogels besteden de juiste hoeveelheid tijd aan het voeden van hun jongen. Waarom is het dan zo anders bij mensen?

Ogenblikkelijke bedreigingen

In een recent artikel in het wetenschappelijk magazine Nautilus suggereert evolutiebioloog en psycholoog David Barash een mogelijk antwoord. Hij buigt zich over de vraag waarom we zo slecht zijn in het tegengaan van de klimaatverandering, en stelt dat dit komt omdat onze culturele evolutie recent veel sneller is gaan verlopen dan onze biologische evolutie.

Vele duizenden jaren lang was voor onze voorouders het leven van morgen hetzelfde als het leven van vandaag. Zoals hun voorouders, waren ook zij afgestemd om te kunnen reageren op ogenblikkelijke bedreigingen en kansen. De beslissingen die ze moesten nemen besloegen hooguit enkele maanden. Hun afwegingen waren snelle afwegingen: de gevolgen van hun keuzes waren meteen merkbaar.

En jaar na jaar, generatie na generatie, bleef hun omgeving zo goed als ongewijzigd. De veranderingen erin waren net zo langzaam als die in hun biologie: oneindig kleine genetische veranderingen van ouder naar kind. En er was die hele tijd weinig reden waarom een geavanceerd vermogen om beslissingen te nemen zou ontstaan, of een bekwaamheid complexe voorwaardelijke kansen te evalueren, of om langetermijnscenario’s te ontwikkelen. Zelfs als ergens een vroeg specimen via een gelukkige mutatie die capaciteit zou hebben verworven, zou het hem of haar geen comparatief voordeel hebben opgeleverd.

Niet zo goed met langzame afwegingen

Tot voor kort was de aanname dat het leven over 20 of 50 jaar hetzelfde zou zijn als vandaag helemaal waar. Het status quo was de realiteit van onze voorouders, en dat werd dan ook weerspiegeld in de neuro-cerebrale bekabeling die ze nodig hadden om de keuzes te maken die ze nodig hadden om te overleven en te floreren. Goed genoeg, en geschikt voor gebruik. Geen wonder dus dat we ons gedragen alsof dat nog steeds het geval is … en labels hebben moeten verzinnen als status quo bias, hyperbolic discounting en present bias.

We zijn bijgevolg nog steeds best goed in het maken van snelle afwegingen: we beslissen onze paraplu open te doen wanneer het begint te regenen, of het fornuis wat lager te draaien wanneer het water met de aardappelen begint te koken. Maar wanneer het beslissingen betreft met gevolgen die zich ver in de toekomst uitstrekken, langzame afwegingen, dat is andere koek.

Denk even aan de hoeveelheid verkeer op de snelwegen en in de stadscentra. In België steeg het aantal motorvoertuigen sedert 1950 van 400.000 naar 6,7 miljoen – dat is een factor 16 (!). We verliezen meer tijd in de file dan ooit. En toch is dat wat zovelen onder ons blijven doen, dag na dag. Maar stel u voor dat de extra 20 minuten die het u vandaag kost om naar uw werk te gaan, niet het resultaat was van een geleidelijk proces over misschien 20 jaar.

Beeld u in dat het u vorige week zeg maar 30 minuten kostte, en dat het elke dag van deze week 50 minuten heeft gevergd. U zou wellicht snel naar alternatieven gaan zoeken – het openbaar vervoer gebruiken, thuis werken, vroeger of later beginnen werken, autodelen … allemaal opties die we ook nu zouden kunnen kiezen. Maar we doen het niet – de snelle afwegingen die we wel zouden maken bij een plotse verandering, maken we niet wanneer ze langzame afwegingen zijn.

Als we de voordelen van pensioensparen morgen al zouden merken, zouden we er veel gemakkelijker aan beginnen. Maar ze liggen ver in de toekomst, en onze biologie houdt ons voor dat onze levensstijl morgen, en overmorgen, en over 20, 30 of 40 jaar tijd, sowieso dezelfde zal zijn als vandaag. We zien schrijnende voorbeelden van de uiteindelijke gevolgen wanneer we snelle afwegingen maken waar ze beter langzaam zouden zijn: een koppel van in de zestig, dat jarenlang hun geld vooral besteedde om tred te houden met de buren, hopend binnenkort met pensioen te kunnen gaan in de veronderstelling dat ze hun huidige levensstijl kunnen handhaven in hun buitenmaatse kast van een huis (met een hypotheek van 25 jaar), met prijzige nieuwe auto’s, en met peperdure hulp aan huis.

Het jaar 2000

Je zou misschien denken dat mensen met een wetenschappelijke achtergrond wat beter zouden zijn in het nemen van een langetermijnperspectief, in plaats van te veronderstellen dat alles altijd zal zijn zoals vandaag. Maar neen. Computersoftware ontwikkeld in de jaren 1960 en 1970 gebruikte slechts twee cijfers om het jaar voor te stellen in datums, om zo kostbaar geheugen uit te sparen – iedereen wist immers dat de eerste twee cijfers ‘19’ waren.

Dat zou natuurlijk wel een probleem gaan worden in het jaar tweeduizend, maar dat was zo ver in de toekomst dat niemand zich daar zorgen over maakte. En versie na versie van de software bleef twee cijfers hanteren voor het jaar. Ontwikkelaars maakten de snelle afweging, en investeerden in wijzigingen en verbeteringen die onmiddellijk voordeel opleverden, niet in het fiksen van een verafgelegen probleem. En toen de eeuwwisseling er toch zat aan te komen en er nog steeds niets was aan gedaan, zagen we het plotse verwoede gejakker om nog tijdig een antwoord te kunnen bieden aan de Millennium bug.

Uitdagingen in het verre verschiet

Hebben we daarvan geleerd? Dat zullen we nog moeten zien. Want er dient zich al een nieuw probleem aan. Computers met het Unix-uitbatingssysteem (en dat zijn er nogal wat) slaan de tijd op als het aantal seconden sedert 1 januari 1970, en gebruiken daarvoor 32 bits. Het grootste getal dat je zo kunt voorstellen is 2.147.483.647. Dat lijkt veel, maar in seconden is het niet zo groot: het komt overeen met minder dan 70 jaar. Tenzij iemand maatregelen neemt, zullen talrijke computerklokken op 19 januari 2038, even voorbij 3 uur UTC in de ochtend, dus ineens terugspringen naar 13 december 1901. En dat probleem is dan weer klein bier vergeleken met de uitdaging van de klimaatverandering.

Onze culturele ontwikkeling heeft ons de mogelijkheden gegeven onze omgeving te veranderen op manieren die enkele eeuwen geleden letterlijk onvoorstelbaar waren, en onze bekabeling heeft daarmee geen tred gehouden. Onze biologie is nog steeds grotendeels wat ze 100.000 jaar geleden was, en helpt ons niet bij het maken van de langzame afwegingen die we vandaag moeten maken, keuzes die hun schaduw decennia, zelfs eeuwen in de toekomst werpen.

Dr. Barash beschrijft een leuk gedachte-experiment om dit te illustreren. Beeld u in dat we een baby van 200.000 jaar geleden verwisselen met eentje van vandaag. “Ze zullen zonder twijfel allebei opgroeien als een goed-functionerend lid van de maatschappij: jagen op mastodonten of bessen en wortels vergaren in het ene geval, en als beheerder van een hefboomfonds of als piloot van een straalvliegtuig in het andere”, schrijft hij.

Maar doe hetzelfde met twee volwassenen en het ziet er heel anders uit. Net als de baby’s delen ze dezelfde biologie, maar ze zouden compleet onaangepast zijn in hun alternatieve omgeving. Het is een cultuurschok, geen biologische schok. (Lezers van een zekere leeftijd herinneren zich misschien de tv-reeks Catweazle waarin een middeleeuwse tovenaar die per ongeluk in de jaren zestig terechtkomt, een gelijkaardige ervaring heeft.)

Gelukkig hebben we een geheim wapen (al zijn we niet altijd even goed in het gebruiken ervan): we kunnen leren. Babyhonden en -katten worden geboren met het instinct hun nest niet te bevuilen met hun uitwerpselen; baby mensen niet. Maar al kan het enkele jaren duren, kleine mensen kunnen leren 'pipi en kaka te doen op de wc'.

Als zelfs peuters de beperkingen van hun instincten te boven kunnen komen met behulp van hun cognitieve capaciteiten, dan is er hoop voor ons allemaal. We kunnen leren niet enkel goed snelle afwegingen te maken, maar ook langzame. Laten we dat gewoon doen.