Spreeuwenhoek was nochtans gestoeld op een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP), dat reeds dateerde uit 2012. Hoewel voor de wegenis deels een waardevol bos zou sneuvelen, bleek lange tijd géén vuiltje aan de lucht.
Dat was echter buiten die vermaledijde Raad voor Vergunningsbetwistingen gerekend. Die oordeelde recent toch wel niet dat de vergunningen voor het project alsnog onwettig waren, zeker? Omdat het plan strijdig was met EU-recht. Er was namelijk géén volwaardig milieueffectenrapport (MER) voor opgemaakt.
Pandora
Zowel de stad Mechelen als Vlaanderen hadden moeten beseffen dat ze met vuur aan het spelen waren door dit controversiële project niet aan een volwaardige milieuanalyse te onderwerpen.
Het lijkt verleidelijk om de recente uitspraken te doen als de zoveelste uitwas van overdreven formalistische rechters. Burgemeester Somers speelde op zijn beurt de bal handig door naar het Vlaamse niveau. Het zou immers een ‘loophole’ in de Vlaamse regelgeving zijn die dit project parten speelde. En hij waarschuwde ook: met deze rechtspraak zouden tientallen Vlaamse projecten op de helling komen te staan.
De welbekende Griekse mythologische figuur Pandora werd daarbij nog eens van stal gehaald. Want met deze uitspraak zouden de rechters een onverwachte ‘doos van Pandora’ openen, die menig andere projectontwikkeling in Vlaanderen in vraag zou kunnen stellen.
Maar trekt de stad Mechelen niet al te gemakkelijk haar paraplu open? Wordt een stadsbestuur ook niet geacht EU-wetgeving correct toe te passen? En had men die ‘juridische explosieve cocktail’ niet eerder kunnen vermijden?
Therapeutische hardnekkigheid
Het klopt dat het dossier een uitwas is van onvolkomen Vlaamse regelgeving. Maar zowel de stad Mechelen als Vlaanderen hadden moeten beseffen dat ze met vuur aan het spelen waren door dit controversiële project niet aan een volwaardige milieuanalyse te onderwerpen.
Het was immers reeds een tijdje duidelijk dat de Vlaamse regels haaks stonden op EU milieurichtlijnen. Enkel grotere projecten werden in Vlaanderen kwalitatief beoordeeld. Zo bestond het dat tot voor kort een stadsontwikkelingsproject van 43 hectare met 372 woningen naar Vlaams recht niet MER-plichtig was. Met als gevolg dat ook voor het omkaderende RUP Spreeuwenhoek géén voorafgaand plan-MER was opgemaakt.
Na een ontkenningsfase van een goed decennium, diende Vlaanderen alsnog met het schaamrood op de wangen toe te geven dat zijn benadering faalde.
Men volstond hier met een ‘screening light’, een instrument dat nochtans enkel bedoeld is voor dossiers waarvan het gezond verstand vertelt dat ze géén milieu-impact zouden inhouden. Wat moeilijk houdbaar lijkt voor een nieuwbouwproject van 43 ha, dat de kapping van een Ferraris-bos ten belope van 1 hectare noodzaakte en bovendien ook in een zone met een bekende waterhuishoudingsproblematiek was gelegen.
Boontje kwam uiteindelijk om zijn loontje. Na een ontkenningsfase van een goed decennium, diende Vlaanderen alsnog met het schaamrood op de wangen toe te geven dat zijn benadering faalde.
Een arrest van het Europese Hof van Justitie uit 2011 liet daarover immers niet de minste twijfel bestaan. Want binnen een ruimtelijk versnipperde regio als Vlaanderen kunnen ook projecten van een beperkte omvang een aanzienlijke impact op het milieu veroorzaken.
Het duurde tot 2013 eer de Vlaamse decreten waren aangepast. Het arrest was nochtans géén donderslag bij heldere hemel. In 2011 herhaalden de Europese rechters in feite enkel wat reeds eind jaren negentig reeds duidelijk was.
In plaats van, zoals een goede huisvader betaamt, proactief om te springen met een hoogstwaarschijnlijke veroordeling voor de Europese rechtbank, koos Vlaanderen (én Mechelen) echter jarenlang voor de gekende tunnelvisie. Een variant op de boutade ‘falling feels like flying until you hit the ground’.
Met de gekende rechtsonzekerheid tot gevolg. Want ondertussen werden elders vlot plannen goedgekeurd die tevens gestoeld waren op diezelfde onwettige regels.
Death by a thousand cuts
Had men van een zorgvuldige overheid niet mogen verwachten dat zij uit eigen beweging aandrong op een doorgedreven milieueffectenonderzoek?
Maar er is meer. De uitspraken omtrent het RUP Spreeuwenhoek leggen ook enkele bekende gebreken van het Vlaamse ruimtelijke beleid bloot. De ondertussen beruchte betonstop zal immers niet alleen een meer doordachte benadering van grote projectontwikkelingen vergen.
Ook de opgetelde milieueffecten van een groot aantal kleinere projecten moeten worden bekeken. De ‘dood door duizend sneden’, zichtbaar in heel Vlaanderen, weet u wel?
Bovendien zet het te denken dat zowel op Mechels als Vlaams niveau milieueffectrapportage vooral benaderen als een ‘lastpost’. In plaats van het in te zetten als een motor voor een duurzame projectontwikkeling, die gericht is op de realisatie van ruimtelijke kwaliteitsdoelen.
Niet langer een kostelijk stoplapje voor een ruimtelijke statusquo maar participatieve opstap naar projectontwikkelingen die terdege rekening houden met de uitdagingen van de 21ste eeuw. Milieueffectrapportage als probleemoplossend instrument, dat zaken als klimaatverandering, overstromingsrisico’s en biodiversiteitscrisis niet langer uit de weg gaat.
Overigens, zelfs aangenomen dat de opmaak van een MER niet verplicht was in de Mechelse casus, had men dan niet van een zorgvuldige overheid mogen verwachten dat zij uit eigen beweging aandrong op een doorgedreven milieueffectenonderzoek?
Hoop?
Als Vlaanderen en Mechelen de juiste lessen trekken uit de recente arresten, is alle hoop echter nog niet verloren.
Dit brengt ons opnieuw bij de Griekse Pandora. Die mag dan wel bij vele projectontwikkelaars binnen Vlaanderen de gedaante hebben aangenomen van het EU-milieurecht, haar reputatie is onterecht.
Net als in de Griekse mythologie, is het vooral de mens die zelf aan de oorzaak ligt van de vele kwalen die in Pandora’s doos vervat zitten. Of, vrij vertaald naar deze zaak: Vlaanderen heeft zijn eigen juridische complexiteit deels zelfs ‘georganiseerd’.
Als Vlaanderen en Mechelen de juiste lessen trekken uit de recente arresten, is alle hoop echter nog niet verloren. Het besef lijkt langzaam door te dringen dat milieueffectrapportage niet langer een vloek is maar eerder een zegen, een bijkomende opportuniteit tot een meer gedragen en duurzame ruimtelijke ontwikkeling binnen Vlaanderen.
En was uiteindelijk niet ‘de hoop’ het enigste dat achterbleef wanneer Pandora haar ongelukkige doos geschrikt weer dichtklapte? Zowaar een mooie nieuwjaarsresolutie voor de schaarse open ruimte en weinige bossen die Vlaanderen nog resten.
