In het Britse EU-referendum begrepen zij die de unie wilden verlaten gewoon niet hoe groot de economische catastrofe zou zijn die daarop zou volgen. Zij die lid wensten te blijven, begrepen gewoon niet hoe groot de kansen waren die in het verschiet liggen als het land de Europese boeien maar kon breken.
Zij die de populisten in Europa en Amerika steunen, begrijpen gewoon niet welke enorme voordelen globalisering en immigratie hen hebben gebracht. Hun tegenpolen begrijpen dan weer gewoon niet dat de vooruitgang van de armen in de groeilanden en van de migranten uit Mexico, Centraal Europa, Noord-Afrika of het Midden-Oosten ten koste is gegaan van de westerse werkende klasse.
Geen feitenkwestie
Deze tendens om de oppositie als onverstandig te beschouwen, is opmerkelijk wijdverspreid en persistent. Nadat de Britse premier Theresa May haar langverwachte speech had gegeven op 17 januari, stuurde Chuka Umunna, ooit nog de gedoodverfde opvolger van Ed Milliband als leider van de Labourpartij:
Umunna is zich duidelijk wel bewust van het feit dat landen die geen deel uitmaken van de Europese interne markt geen zeggingsmacht hebben over de regels van het handelsblok. Maar de toon van zijn boodschap suggereert ook dat hij gelooft dat zulke invloed van groot belang is voor het Verenigd Koninkrijk. Dat is op zich geen onredelijke overtuiging, en ceteris paribus is het natuurlijk beter wel een vinger in de pap te hebben dan niet. Maar het gaat om een overtuiging, en het is een kwestie van voorkeur, en geen feitenkwestie.
Wat wij zien als goed (voor ons), is niet noodzakelijk goed voor iedereen, want anderen hebben andere voorkeuren en maken andere afwegingen. Niet-rokers (en vooral ex-rokers) denken veelal dat rokers gewoon niet begrijpen welk risico ze lopen, wanneer ze de zoveelste sigaret opsteken, en zichzelf illusies maken van onsterfelijkheid met verhalen als 'mijn grootvader rookte twee pakjes per dag en werd 102 jaar oud'. Hoeveel mensen onder hen houden er rekening mee dat het perfect redelijk zou zijn voor iemand om te besluiten dat het plezier van het roken opweegt tegen het risico op longkanker of cardiovasculaire aandoeningen?
Toch zijn zulke klaarblijkelijk onbegrijpelijke keuzes niet zo ongewoon.
In de Canadese Northwest Territories zijn er gemeenschappen zoals de Aklavik, bij wie de temperatuur in de winter zo laag daalt, dat het niet meer ter zake doet of je ze in graden Celsius of Fahrenheit uitdrukt, min 40 is min 40! Enkel in de winter kunnen ze over land bereikt worden, wanneer voertuigen over het ijs kunnen rijden. Nu en dan druk ik wel eens de vage wens uit ooit zo’n plek te bezoeken, en daarop reageert mijn vrouw dan met de opmerking dat ik zo’n reis op mijn eentje zal moeten maken: “Je moet wel gek zijn om daarheen te gaan, laat staan daar te willen wonen!” En toch schijnen de 630 Aklavikkers die er het jaar rond wonen, best tevreden te zijn in hun isolement, met hun extreme temperaturen.
Meer pakkend, maar niet minder relevant, is de situatie van terminaal zieke personen die vrijwillige euthanasie overwegen of er gewoon naar verlangen gauw te kunnen sterven. Sommigen stellen zich de vraag of zulke patiënten wel begrijpen wat hun premature dood zou betekenen voor hun nabestaanden en vrienden. Maar misschien zijn zij het wel die gewoon niet begrijpen hoe moeilijk die afweging wel is voor iemand die permanent fysieke of psychische pijn lijdt zonder vooruitzicht op verbetering. Ik was ooit een van de vraagstellers, en het was pas tijdens de laatste dagen van één van mijn ouders, dat ik begreep dat het onbegrip geheel aan mijn kant lag.
De waarheid in pacht
Wanneer de heer Umunna dus verklaart dat mevrouw May de gevolgen van het verlaten van de interne markt niet begrijpt, is het meer waarschijnlijk dat hijzelf het slachtoffer is geworden van een self-centered bias – een misvatting waarbij men aanneemt dat de meeste weldenkende medemensen zijn opinies en voorkeuren delen. Hiervandaan is het maar een kleine stap naar de overtuiging dat men de waarheid in pacht heeft, en dat wie die mening niet deelt fout zit en het gewoon niet begrijpt – zelfs wanneer het om de eerste minister gaat.
Maar zijzelf is evenmin immuun voor dit probleem. Martin Sanbu observeerde in The Financial Times, de dag na Theresa May’s speech, dat ze was gezwicht voor de logica van het solipsisme: ze gaat er blijkbaar vanuit dat de juiste brexit voor het VK ook de juiste brexit is voor de resterende 27 EU-landen, en dat er dus een voor de hand liggende win-win kans ligt.
Dit illustreert het gevaar dat schuilt in de self-centered bias: als wat wij geloven juist is, zal iedereen die van een modicum aan intelligentie is voorzien, uiteraard die overtuiging delen (en zij die dat niet doen begrijpen het gewoon niet). Wanneer we op basis hiervan met anderen omgaan, zijn wij het die het gewoon niet begrijpen – niet dat de anderen het bij het rechte eind hebben, maar dat onze vaste overtuiging enkel onze eigen triviale voorkeuren en afwegingen vertegenwoordigt.
Dat is slecht nieuws wanneer we op het punt staan belangrijke onderhandelingen te beginnen, vooral wanneer de anderen meer macht hebben dan wij. Maar het is ook slecht nieuws in het algemeen, want het is precies die attitude die het tribalisme en de polarisering in de maatschappij voedt.
Een grote diversiteit in voorkeuren kan ons verrijken en zelfs verenigen, maar alleen wanneer we goed begrijpen dat het om voorkeuren gaat die noch juist, noch verkeerd zijn. Anders krijgen we enkel diepe verdeeldheid.
