In zekere zin was mijn ervaring een geval van de illusie die Daniel Kahneman What You See Is All There Is (WYSIATI) heeft genoemd (wat je ziet is al wat er is). Deze denkfout is essentieel voor ons normale functioneren. Als we bewust voortdurend met al wat we weten zouden rekening houden, dan waren we in geen tijd kierewiet. Maar soms misbruiken we die mogelijkheid ook en zijn we selectief blind. We weten wel dat sommige zaken er zijn, maar we kiezen ervoor ze niet te zien, omdat we ons beter voelen wanneer ze uit ons zicht zijn. Helaas betekent dat ook dat we er de betekenis niet van kunnen inschatten.
Toen de media en de sociale media de dag na de Amerikaanse presidentsverkiezingen bol stonden met uitdrukkingen van ontsteltenis en afgrijzen moest ik terugdenken aan de illusie van de onzichtbare wereld achter mij uit mijn kindertijd. Velen met een gematigd, liberaal wereldbeeld werden plots geconfronteerd met een realiteit die tot dan toe buiten hun zicht was geweest. Wanneer duidelijk werd dat Donald Trump als 45ste president van de VS was verkozen, was de verbijstering dramatisch, zoals deze tweet illustreert:
Ook in België waren kalme, intelligente waarnemers, zoals bijvoorbeeld Maarten Boudry geschokt: “Ik kan me niet herinneren dat ik ooit zo verbouwereerd was door een ochtendlijk nieuwsbulletin.”
Media en opiniepeilers kregen de schuld – zij hadden iedereen verkeerd geïnformeerd. Sommigen gaven dat ruiterlijk toe – Rob Ford, een academicus aan de universiteit van Manchester, tweette een onverholen mea culpa – maar uiteindelijk deden ze niet meer dan luidop zeggen en schrijven wat vele mensen dachten.
Het was duidelijk dat die vele mensen iets hadden gemist, zoals Bram Vermeulen zingt: “Als ik niet kijk, heb ik het niet gezien, wist ik er niets van...” Zij hadden een beweging onderschat die zo omvangrijk was dat ze van de ene dag op de andere de knusse, comfortabele zeepbel had doorprikt waarin ze al minstens een generatie lang hadden geleefd.
Sommige zeepbellen zijn prima, andere zijn dat niet
Zulke zeepbellen zijn even onvermijdelijk als ons gebruik van WYSIATI: ze zijn het logische gevolg van onze voorkeuren. Misschien hou je van opera – je leest publicaties waarin men het heeft over opvoeringen en CDs, je gaat naar voorstellingen van La Traviata of Wozzeck, en je gaat om met andere operaliefhebbers. Misschien ben je je vaag bewust van het bestaan van heavy metal rockmuziek, maar heb je er geen idee van hoeveel fans dat genre heeft. Mogelijk kan je totaal niet begrijpen hoe iemand kan genieten van de speed metal van Motörhead.
Dat is allemaal perfect OK. In een scherpzinnige column als reactie op de verkiezing van Trump heeft Dave Trott het over core users en core non-users van producten of diensten. De meeste operafans zijn fundamentele niet-fans van heavy metal, en vice versa. Dit is belangrijk voor wie de ene of de andere muzieksoort wil promoten (het heeft geen zin een core non-user ertoe aan te zetten platen te kopen of naar een concert te komen), maar beide categorieën van muziekliefhebber kunnen zonder problemen naast elkaar bestaan.
Wanneer liberaaldenkende mensen echter geen idee hebben van het aantal “core non-users” van hun gematigde, liberale waarden en van wat hun dan in de plaats beweegt, dan staat hen ongetwijfeld een schok te wachten. Wat ook je overtuigingen zijn, de illusie dat ze gedeeld worden met de meerderheid van diegenen die je omringen, blijft gemakkelijk overeind wanneer je in een filterbubbel leeft, waarin je Twittertijdslijn, je vrienden op Facebook, en de blogs en media die je leest allemaal overeenstemmen met wat je denkt.
En als de politieke macht, het economische systeem en de overheersende cultuur allemaal passen in je wereldbeeld, hoe kun er dan aan twijfelen dat wat je ziet niet enkel representatief is voor de wereld, maar ook voor hoe anderen die wereld zien? Er bestaan natuurlijk wel andere bubbels. Nu en dan post iemand een verschrikkelijke Daily Mail-frontpagina, of iemand citeert een racistische tweet, maar zij dienen enkel als uitzondering die je regel bevestigen – net als Gillian Duffy dat deed voor toenmalig Labourleider Gordon Brown die haar tijdens de verkiezingscampagne van 2010 op memorabele manier beschreef als een “kwezel”.
De illusie van het rechte eind
Maar het grootste probleem is niet het onderschatten van de andere zeepbellen, of het afdoen ervan als irrelevant. Het grootste probleem is niet het geloof dat je deel uitmaakt van de meerderheid, maar het geloof dat jij het bij het rechte eind hebt.
De arrogante veronderstelling dat jij de waarheid in pacht hebt, meer nog dan de WYSIATI denkfout, vervormt de waarneming. Hoe kan iemand stemmen voor Donald Trump, een racist, een sexist, een autoritaire belastingontwijker – het diametrale tegengestelde van een gematigde liberaal? Wanneer je gelooft dat je een vaandeldrager bent voor een objectief ideaal dat groter is dan jezelf, dan is het moeilijk te aanvaarden dat anderen simpelweg andere wensen en voorkeuren hebben dan jij, en niet irrationeel zijn, maar gewoon anders.
Wanneer je gelooft dat je het bij het rechte eind hebt, geloof je dat wie anders denkt verkeerd is. Dat wakkert de wishful thinking aan waarover Michael Moore het heeft in een stuk dat hij schreef in juli: ‘Je moet die zeepbel meteen verlaten. Je moet ermee ophouden de realiteit te ontkennen en de waarheid onder ogen zien waarvan je diep binnenin weet dat ze levensecht is. Proberen jezelf te sussen met feiten – “77% van de kiezers zijn vrouwen, niet-blanken, jonge volwassenen onder de 35, en bij geen van deze groepen kan Trump een meerderheid halen! – of logica – “mensen gaan toch niet voor een hansworst stemmen, of tegen hun eigenbelang!” – is de manier waarop je brein je beschermt tegen trauma.’
Wat je voelt is al wat er is
Vele analyses hebben de schok gekaderd als het resultaat van het negeren van het emotionele perspectief bij een groot deel van het electoraat, in tegenstelling tot het vermeende rationele perspectief bij de gematigde liberaaldenkenden. Dat is niet zo zeker. Er is net zoveel emotie aan de ene kant als aan de andere: de emotionele reacties bij de verliezers bewijzen dat. Wat gebeurt is dat dezelfde feiten andere emoties aanspreken. Sommigen voelen zich helemaal niet bedreigd door immigratie: hun jobs zijn veilig, ze hebben een privé-ziekteverzekering en wonen in dure wijken met goede scholen, en ze genieten van de economische baten ervan. Maar anderen zien immigranten hun banen inpikken en de toegang tot gezondheidszorg en scholen bemoeilijken, en zien hun inkomen stagneren – natuurlijk voelen zij zich bedreigd.
De illusie van het rechte eind rust op het zogenaamde rechtvaardige-wereld-fenomeen. De wereld zit eerlijk in elkaar, en iedereen krijgt wat hij verdient. Waarom zou iedereen dan niet dat liberale wereldbeeld delen? Maar niet iedereen ervaart de wereld als rechtvaardig. Sommigen voelen hem heel anders aan.
Misschien is wat we hier zien, meer nog dan WYSIATI, wat je voelt is al wat er is, is de illusie die zoveel parten speelt. Elke vrouw, elke Latino, elke goed-opgeleide persoon deelt natuurlijk de gevoelens van afschuw voor Trump. Maar misschien is die sterke afschuw wel het gevolg van het halo-effect. Wie al van bij het begin een diepe afkeer heeft van Donald Trump, interpreteert natuurlijk alle woorden en daden zodanig dat het die indruk versterkt. Zij die Trump echter zien als die kerel die het voor hen opneemt tegen het establishment en de elite, zullen gauw geneigd zijn hem uitzinnige uitspraken te vergeven, of ze af te doen als praat uit de kleedkamers – zeker wanneer dat soort zaken lang niet ongewoon is in hun leefwereld.
Wat te doen?
Het is verleidelijk wat je gelooft te projecteren op de hele wereld, en wanneer je denkt dat je het bij het rechte eind hebt is die verleiding des te groter. Dat leidt tot confirmation bias, zoals in deze tweet:
Het is een goed idee ook oog te hebben voor kritiek op het liberale gedachtegoed, zoals bijvoorbeeld van David Goodhart in The British Dream:
‘Modern liberalisme [...] beschouwt de maatschappij al te gemakkelijk als een min of meer willekeurige verzameling van individuen zonder enige band of getrouwheid aan elkaar. [...] Liberalisme houdt wel van de idee van een gemeenschap in theorie, maar ziet niet dat een betekenisvolle gemeenschap zowel inhoudt als uitsluit. Voor dit soort liberalisme zijn mensen rationele individualisten begaan met hun eigenbelang, die los staan van trouw en loyaliteit. [...] Als je de liberale premisses aanvaardt, dan ziet elke verdediging van traditie of gemeenschap er wellicht uit als irrationeel, of in het geval van immigratie, racistisch.’
Misschien moet de focus ook worden verschoven van de persoon van Trump naar de 48% kiezers die hem steunden. Zoals Scott Alexander in een vlijmscherpe analyse stelt (geschreven de dag voor de verkiezingen) horen we niet verbaasd te zijn dat Trump werd verkozen. Het verhaal achter zijn populariteit zou onveranderd zijn mocht Clinton hebben gewonnen. Dat zou ongetwijfeld flink wat liberaaldenkende mensen gerust hebben gesteld. Maar het zou ook tot een heel verkeerde perceptie hebben geleid dat alles weer OK was.
Bovenal, zoals David Wong schrijft op Cracked: ‘Maar je zou best de tijd nemen om (de mensen die op Trump stemden) te trachten te begrijpen, want ik zeg je, zij zullen er nog zijn lang nadat Trump is verdwenen.’ Dat wordt ook mooi gevat in deze tweet:
En voor wie het graag in beeld ziet is er deze uitstekende cartoon van Zach Weinersmith. Wanneer de realiteit schokkend is, ligt het probleem bij onszelf, niet bij de realiteit.
