Hoe platformen ons sociale stelsel ondermijnen

Platformen zijn sinds een tiental jaren een koekoeksjong in onze economie. Aanvankelijk werd gesproken van een deeleconomie, waarbij platformen zoals Airbnb (overnachtingen), Uber (taxiritten) en Deliveroo (maaltijden) zich presenteerden als niet meer dan een schakel om vraag en aanbod van bepaalde diensten te faciliteren. Voor de meeste van deze diensten geldt dat ze reeds werden voorzien door de reguliere markt, waarvoor een specifiek regelgevend kader bestaat. Voor de platformen ontbreekt vooralsnog een kader om de arbeid binnen onze samenleving te structureren.

Platformen slagen er dus in om via een als informeel opgezet circuit te wedijveren met formeel geregelde sectoren. Dat wekte vrijwel meteen wrevel wegens oneerlijke concurrentie. Oplossingen komen er slechts met mondjesmaat en vergen een aanhoudende sociale strijd van verschillende actoren: steden zoals Barcelona gaan actief de strijd aan met Airbnb, dat het alledaagse leven in volledige stadswijken verving door een belastende vorm van massatoerisme. In Elsene kreeg een project voor afhaalrestaurants geen vergunning vanwege de druk op de stadswijk. Binnen het arbeidsluik trekken vooral vakbonden aan de alarmbel.

Zowel Nederland als het Verenigd Koninkrijk velden in dat kader recent belangrijke vonnissen. Het Amsterdamse Gerechtshof oordeelde dat maaltijdbezorgers van Deliveroo werknemers zijn die recht hebben op een arbeidsovereenkomst. De Britse Supreme Court trof een gelijkaardig vonnis om de sociale rechten van Uber-chauffeurs uit te breiden. In Italië werden maaltijdplatformen veroordeeld voor het schenden van de veiligheidsregels op het werk.

Deeleconomie, een eufemisme

Stilaan raakt men het eens: 'deeleconomie' is een eufemisme van formaat. Er is weinig gedeeld aan de verhouding tussen klanten en leveranciers van de diensten die platformen aanbieden.

Ook spreken over deelsteps of deelfietsen, een ander segment van de markt, is een verdraaiing van de realiteit: het gaat niet om delen, maar om verhuur. Het is niet omdat de steps of fietsen op de openbare weg worden gestald en, in geval van e-steps van bijvoorbeeld Lime, door zelfstandige juicers worden opgeladen, dat het niet langer om verhuur gaat. De platformen zijn er enkel in geslaagd bedrijfskosten zoals infrastructuur en personeelskosten te verhalen op de gemeenschap of op contractanten die eigen middelen gebruiken om het materiaal te stallen, op te laden of te repareren.

Platformen zijn veel meer dan wat ze beweren te zijn: technologische applicaties die het contact tussen vragende en aanbiedende partijen faciliteren. Het is daarom noodzakelijk om platformwerk in het bestaande regelgevende kader in te passen. De gekozen richting zal niet enkel voor platformwerkers een verschil maken. Het wordt namelijk stilaan duidelijk dat de huidige organisatie van het platformwerk bijdraagt aan de sociale afbraak van de arbeidsmarkt door haar druk op het bestaansrecht van het werknemerstatuut, het salariaat en de sociale bescherming die het statuut biedt.

Het afgelopen jaar werkte ik in Leuven als zelfstandig fietskoerier in bijberoep voor Deliveroo. Ik was ruim 215 uur ingelogd op de app en beschikbaar voor bestellingen, volbracht uiteindelijk zo’n 750 leveringen aan huis bij cliënteel van een kleine honderd horecazaken. De kleinste bestelling was één McFlurry, de grootste acht pizza’s. Hiervoor legde ik een dikke 3.000 kilometer af op de fiets en klom een kleine 20.000 hoogtemeters – dat zijn ruim twaalf beklimmingen van de mythische Mont Ventoux of 300 keer de Berendries. Ik haalde zo een brutoloon op van een kleine 4.500 euro, 200 euro aan fooien inbegrepen. In dit stuk zal ik vooral over Deliveroo spreken omdat ik dit platformbedrijf van binnenuit ken.

On(der)betaalde microtaken

In zijn toonaangevende studie En attendant les robots. Enquête sur le travail du clic verduidelijkt socioloog Antonio Casilli dat automatisering niet ten koste gaat van het aantal jobs in onze samenleving. Automatisering, en zeker de digitale versie, verandert wel de manier waarop wij werken, de contractvorm waaronder dit gebeurt en de verloning voor de geleverde arbeid. Digitalisering zorgt voor een metamorfose van de menselijke productie van voltijdse banen naar onder- of onbetaalde microtaken, uitgevoerd onder overeenkomsten die ver staan van traditionele arbeidscontracten. Bovendien dienen deze taken in grote mate om een informatiemachine te voeden met data via de permanente surveillance van werkers door algoritmes en artificiële intelligentie.

Wanneer ik in Leuven als fietskoerier twee pasta’s ophaal aan een restaurant en elders in de stad aan de deur lever, ben ik betaald om precies dat te doen. Achter deze betaalde handeling schuilt echter een reeks van niet-betaalde handelingen die het proces mee vormgeven: een klant heeft via de app van Deliveroo een keuze gemaakt uit verschillende restaurants en menu’s, ik heb geaccepteerd de levering te voldoen aan de voorgestelde prijs, mijn weg gezocht naar het restaurant, via de app aangegeven dat de maaltijd gereed is of de wachttijd oploopt, ik heb een weg gekozen door de stad om naar de klant te fietsen en via de app aangegeven of de bestelling vlot is verlopen, of restaurant en klant vriendelijk zijn, of de buurt waar ik leverde niet te gevaarlijk is, of het adres van de klant correct is weergegeven. Ook de klant geeft nadien een waardering over de levering, de kwaliteit van het voedsel en de koerier die het afleverde.

Elk van die taken genereert kostbare data voor de eigenaars van de app, die ze gebruiken om het productieproces te verbeteren of te koop aanbieden aan andere bedrijven. Het cruciale element is dat verschillende onbetaalde taken van zowel klant als koerier wel waarde genereren. Volgens de gangbare normen van onze arbeidsmarkt moeten zo'n taken verloond worden. Onze nonchalante omgang daaromtrent faciliteert bedrijven om na te denken over wat wel en wat niet onder verloonde arbeid valt.

Die vraag kan je eenvoudig doortrekken naar andere vormen van arbeid: moeten leerkrachten betaalde uren krijgen om met digitale leeromgevingen te leren werken of niet? Valt het onderhoud van de fysieke paraatheid van een politieagent wel of niet onder de contractueel te presteren uren? Taken die gezien worden als amusant of een kleine moeite, of die weinig meerwaarde opleveren of weinig zichtbaar zijn, lopen het risico om buiten het contract te vallen, hoewel zonder deze taken de meerwaarde niet wordt gerealiseerd.

Einde van het salariaat?

Het statuut van werknemer en het bijhorende salariaat is een historisch gegroeid instrument dat mensen onder andere moet beschermen tegen fluctuaties in het arbeidsvolume en de taakinvulling. We betalen een secretaris of secretaresse niet per beantwoorde mail omdat het onzeker is hoeveel mails er dagelijks binnenkomen. Een agent wordt niet betaald per interventie maar voor gepresteerde uren. Het werknemersstatuut heeft voordelen, maar hanteert duidelijk een schema van onderschikking.

Voor een fietskoerier bij Deliveroo geldt precies het tegengestelde: Deliveroo betaalt hem (of haar) voor elke levering. Als hij twee uren ingelogd in de stad rondrijdt zonder dat de app hem een bestelling toewijst, heeft hij niet enkel geen loon ontvangen. Volgens de app heeft hij zelfs niet gewerkt. De ingelogde tijd is niet geregistreerd in het overzicht van gereden sessies en verschijnt ook niet op de factuur met betaling voor geleverde diensten die Deliveroo elke twee weken automatisch verstuurt. Nochtans heeft hij tijdens die twee uren data gegenereerd voor het bedrijf en dus een meerwaarde geleverd.

Dat komt omdat voltijdse koeriers als zelfstandige werken en dus geen uurloon ontvangen. Voltijdse koeriers vormen maar een klein aandeel van de vloot – Deliveroo Belgium spreekt over ongeveer 15% – maar ze verzorgen wel het leeuwendeel van de bestellingen. Het zijn ook zij die de meeste kans hebben om als werkende armen door het leven te gaan.

Het bedrijf zelf legt in haar communicatie echter de nadruk op de grotere groep van koeriers. Deze bestaat uit studenten of werkenden die geregeld een paar uurtjes presteren onder het zogenaamde peer-to-peerstatuut, dat hen tot afgelopen jaar ruim 6.000 euro onbelast liet bijverdienen. Sinds dit jaar moeten ze een bijdrage van 10% betalen op die inkomsten.

De politieke en juridische afwikkeling van de discussie over het statuut van koeriers wordt internationaal meestal beslecht in het voordeel van het werknemersstatuut. Binnen dat statuut past de onderschikking van de koerier aan het platform, de controle die het platform uitoefent en de wijze waarop het contract kan worden beëindigd. Koeriers zijn duidelijk afhankelijk van platformen, zowel economisch als technologisch. Dat argument is een pijler in de aanvraag van individuele koeriers of vakbonden tot herkwalificatie naar het werknemersstatuut.

Het is precies op dat punt dat de strijd van de platformwerkers ons allen aanbelangt. Hij vormt een dam tegen het systeem van onderaanneming en individualisering, het ondergraven van sociale rechten van werknemers op elke denkbare manier en het privatiseren van het sociale-verzekeringsprincipe. Indien we als samenleving belang hechten aan het pacificatiemodel en de moeizame machtsbalans die is opgebouwd, dienen we te beseffen dat de loopgraven vandaag liggen in de strijd om het platformwerk.

Wie zijn precaire platformwerkers?

De richting die de strijd om platformwerk inslaat, is volstrekt niet in mijn voordeel. Ik werk wanneer mij dat uitkomt, klop nooit meer dan drie uurtjes op een dag, ga naar huis wanneer ik geen zin meer heb of er te weinig bestellingen zijn. Tweewekelijks ontvang ik een uitbetaling van mijn diensten. Ik betaal kwartaalbijdragen bij het socialeverzekeringskantoor en btw-bijdragen. Het gros van mijn sociale bescherming, zoals betaalde vakantie, een ziekteregeling en de opbouw van mijn pensioenrechten, ontvang ik echter uit mijn hoofdberoep als docent aan de hogeschool.

Fietsen voor Deliveroo is een handige bijverdienste, een aangenaam tijdverdrijf en zelfs een vorm van ontspanning. Eigenlijk zou ik ook na mijn onderzoek als fietskoerier willen werken, misschien nog het liefst onder het peer-to-peerstatuut, omdat het mij de ongein bespaart van sociale bijdragen en btw-aangiftes.

De duale arbeidsmarkt, waarin een klein deel van de werkers het gelag betaalt voor de goede sociale bescherming van de grotere groep, loopt dwars door de groep van platformwerkers. De vaste koeriers, die weken van vijftig uren en meer kloppen om een bestaan bijeen te scharrelen, zijn veelal mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt.

Dalia Gebrial, onderzoeker aan de London School of Economics, stelde na het Britse proces-Uber dat het bedrijf zijn arbeidskrachten vooral als een gemakkelijk doelwit zag: kwetsbare mensen met een migratieachtergrond of uit etnische minderheden. Het zijn mensen die niet geacht zijn over een groot sociaal netwerk te beschikken of anderszins over de politieke hulpbronnen om hun situatie te verbeteren. Wie in België geregeld een maaltijd bestelt via een platform of een Uberritje maakt, zal de bevindingen van Gebrial enkel bevestigen.

Bij platformen zijn die werkers echter welkom. De rekrutering gebeurt op een zeer open wijze met een aanmeldingsprincipe in plaats van een sollicitatie. De platformen gaan niet na of je een landstaal spreekt of begrijpt, of je in staat bent je veilig door het verkeer te bewegen, of je de veiligheidsvoorschriften om met voedsel om te gaan begrijpt en kan toepassen.

Zelf werkte ik bijna een jaar voor Deliveroo toen ik voor het eerst een persoon van Deliveroo sprak. Dat was in het kader van een interview voor dit stuk, niet in het kader van mijn job. Je kan jaren werken voor het bedrijf zonder één keer een persoon van het bedrijf te spreken of zien. Elke vorm van controle oefent Deliveroo uit op basis van het algoritme en op basis van evaluaties die koeriers, restaurants en klanten via de app invoeren.

(Geen) zelfstandige

Vaste koeriers zijn vaak volledig aangewezen op de verloning van Deliveroo. Met een onzeker en fluctuerend bruto-uurloon, dat op de meest lucratieve momenten zelden boven de 25 euro uitstijgt en op andere momenten niet eens 10 euro bedraagt, is het moeilijk een bestaan op te bouwen. Zeker omdat je verantwoordelijk bent voor je eigen materiaal: jouw fiets of scooter, jouw smartphone met abonnement. Je kan niet onderhandelen over de voorwaarden, niet individueel en niet in groep.

Het systeem werkt als volgt: de app stelt je als koerier een bestelling voor: de naam van een restaurant, de straat van de klant en een bedrag voor de levering. Je kan deze accepteren of weigeren. Je kan niet kiezen welke restaurants of stadswijken worden voorgesteld of onderhandelen voor een hogere fee voor een bepaalde bestelling. Meer zelfs: je kan niet meer verdienen dan een ander omdat je het werk beter uitvoert. Nochtans is deze vorm van autonomie typisch voor het zelfstandigenstatuut.

Toch heeft de keuze voor het zelfstandigenstatuut volgens Rodolphe Van Nuffel, woordvoerder van Deliveroo Belgium, de voorkeur van de meeste koeriers. Hij stelt dat ze vooral kiezen voor de flexibiliteit en de autonomie die het statuut biedt. Die kan Deliveroo binnen een werknemersstatuut niet bieden. “De wet rond werkgelegenheid stelt dat werknemers minimaal drie uur aan een stuk moeten presteren en dat ze minstens acht uren per week moeten werken. Het zou koeriers dus de kans ontnemen om midden in een shift op te stappen of enkele weken niet te rijden.”

Vraag is echter wat oorzaak is en wat gevolg. De reden dat koeriers soms een tijdje niet rijden of halverwege een shift opstappen, is vaak dat er te weinig bestellingen zijn en er dus niets te verdienen valt. Waarom zou je op straat blijven als je bruto uurloon nauwelijks een euro of vijf bedraagt? Het is dan nuttiger om naar huis te gaan en op een drukker moment opnieuw in te loggen.

Opeenstapeling van precaire klusjes

Tijdens ons gesprek leg ik Van Nuffel een uitspraak voor van zijn Nederlandse collega. Die stelde dat het niet de bedoeling kan zijn om van een job als fietskoerier voltijds te leven of een gezin te onderhouden. Van Nuffel gaat hiermee akkoord: “We weten dat er een aantal voordelen zijn aan koerier worden. Het is gemakkelijk en iedereen kan het doen. Toch denken we dat het op lange termijn niet haalbaar is om jaar na jaar buiten op de fiets zitten en bestellingen leveren. Maar het is zeker zo dat sommige mensen hier tijdelijk van trachten te leven en dat kan ook, zonder dat wij oordelen of dat dan een luxueus leven is.”

De situatie is echter complexer. Voltijdse koeriers blijven wel degelijk langer hangen in hun job en zijn vooral aangewezen op ander platformwerk om hun schaarse verdiensten aan te vullen. Gesprekken met deze mensen verlopen moeizaam: ze spreken vaak zeer gebrekkig Nederlands, Engels of Frans, ze vormen kleine netwerkjes en zijn niet geneigd veel over hun bestaan prijs te geven wanneer je samen op een bestelling staat te wachten.

Toch leer je af en toe iets bij over hun leefwereld. Ze combineren bijvoorbeeld vaak het werk als koerier voor verschillende platformen of proberen hun verdiensten aan te vullen met kluswerk via het platform Listminut. Sommige vervullen eveneens digitale microtaken via platformen zoals Amazon Mechanical Turk, waar je opdrachten kan aannemen die per geleverde click een fractie van een eurocent opleveren. Het is een opeenstapeling van klusjes zonder zekerheid, vaste structuur of veel hoop op beterschap.

Vanuit vakbondshoek is er voorbehoud bij de stelling dat platformwerk voor de meeste werkers slechts een tijdelijke ervaring is. Martin Willems, nationaal verantwoordelijke van ACV-United Freelancers stelt dat het zeker geen automatische stap is om door te groeien naar een reguliere job als werknemer. “Platformbedrijven stellen graag dat het een goede eerste ervaring kan zijn in een professioneel leven en dat er een goede werkattitude wordt aangeleerd. Hoe rijm je dat met het gegeven dat werkers inloggen wanneer ze willen, dat ze niet hoeven om te gaan met een werkrooster en geen zekerheid hebben over hun inkomsten?"

De VS op het strijdtoneel

Platformbedrijven halen de grote middelen uit de kast om hun businessmodel overeind te houden in de juridische storm. Af en toe halen ze hun slag thuis. Het typevoorbeeld dat de bedrijven aanhalen is de goedkeuring van Proposition 22 in Californië. Het voorstel kwam uit de hoek van Uber en Lyft, platformen voor vervoersmogelijkheden en levering. Aangezien de platformen het voorstel als referendum mochten voorleggen tijdens de State Elections, haalden ze het zware geschut boven. Samen met leveringsplatforms Doordash, Postmates en Instacart spendeerden ze ruim 200 miljoen dollar aan een campagne om het voorstel te doen passeren. Ze slaagden in hun opzet.

De goedkeuring van Proposition 22 betekent dat platformen in Californië niet verplicht zijn hun werkers te erkennen als werknemers maar hen in dienst mogen houden als independent contractors, zelfstandigen dus. Belangrijke argumenten waren dat het merendeel van de werkers slechts tijdelijk voor het platform werkt, dit niet voltijds doet en ook voldoende inkomsten per uur genereert. Dat klopt uiteraard, precies omwille van de logica van de duale arbeidsmarkt: een meerderheid (van in dit geval 'bijverdieners') staat sterk, een minderheid (de vaste koeriers) is daarvan de dupe.

Bovendien opent de aanname van Proposition 22 deuren voor andere bedrijven in Californië om de omgekeerde beweging uit te voeren: werknemers omschalen tot zelfstandigen met dezelfde job, maar dan simpelweg aangestuurd via een app of platform. Wat geldt voor fietskoeriers of pakjesbezorgers kan net zo goed gelden voor bagageladers op luchthavens, zorgpersoneel, administratieve bedienden. De mogelijkheden van platformen om taken uit te besteden zijn eindeloos. De sociale verantwoordelijkheid van bedrijven binnen het Europese welvaartsmodel staat met andere woorden op de helling.

A better deal?

In de nasleep van zijn overwinning in Californië heeft Uber een voorstel voor de Europese markt onder de titel A better deal. De Europese Unie kent in vergelijking met de Verenigde Staten echter een sterker overlegmodel met een steviger middenveld, vooral op gebied van vakbonden.

Het is dus ten zeerste de vraag of het bedrijf bij ons wegkomt met zijn neoliberale ideeën, volgens welke het systeem van flexibiliteit ongewijzigd moet blijven en de werkers geen recht hebben op collectief onderhandelen, tenzij via door het platform georganiseerde kanalen. Het publieke vangnet van het werknemersstatuut wordt ingevuld door een parallel systeem via partnerschappen met private bedrijven zoals verzekeringsmaatschappij AXA.

Deliveroo Belgium volgt die logica. Woordvoerder Van Nuffel stelt het voor als een dilemma. “We weten dat onze koeriers een aantal zaken missen qua sociale bescherming. We willen daarin zeker tegemoetkomen, maar zonder de voordelen van het zelfstandigenstatuut, zoals de flexibiliteit, op de helling te zetten. Zo hebben we gezorgd voor een ongevallenverzekering en hebben we rechtsaansprakelijkheid voorzien. We proberen te kijken naar de noden die onze koeriers aangeven. We denken dus ook na over zaken zoals pensioensparen, ziekteuitkeringen en betaald verlof. Maar de arbeidswetgeving houdt ons op dat gebied wat tegen. Het is een weegschaal: hoe meer we doen, hoe meer risico we lopen om geen gebruik te mogen maken van het statuut van zelfstandige.”

Aan vakbondszijde ziet men weinig meerwaarde in de plannen van Uber of Deliveroo. Martin Willems: “De flexibiliteit die platformen vragen, hoeft niet tegen het werknemersstatuut in te gaan. Er bestaat ook deeltijds werken. Wij vinden het rechtvaardig dat werkers een uurloon krijgen volgens de gepaste barema’s in plaats van de onzekerheid die vandaag heerst."

"De privatisering van de sociale bescherming vinden wij vooral een vreemd idee dat niet past in onze Europese cultuur. Bovendien bewijst de Covid-crisis het nut van een publieke sociale zekerheid: enkel zij kan verlieslatend zijn. Private systemen moeten winst blijven maken en kunnen daarom niet de bescherming bieden van onze sociale zekerheid, die vandaag diep in het rood gaat.”

Een derde statuut?

In beide kampen staat een derde statuut ter discussie: de tweedeling werknemer-zelfstandige zou niet langer geschikt zijn voor de huidige arbeidsmarkt. Het werknemersstatuut is immers te rigide voor de flexibele eisen van de platformeconomie, terwijl het zelfstandigenstatuut onvoldoende sociale bescherming biedt.

Proposition 22 zou je kunnen zien als zo'n 'derde statuut': het voorziet een klein aanvullend pakket van sociale bescherming, waardoor dit soms als derde statuut wordt gezien. Het pakket zorgt slechts echter voor een zeer beperkte verbetering van de arbeidsvoorwaarden voor platformwerkers in Californië, toch voerden bepaalde platformen meteen een prijsstijging door wegens de gestegen kosten.

Deliveroo Belgium is geen voorstander van een derde statuut. Van Nuffel: “Het peer-to-peersysteem wordt soms voorgesteld als een transitiestatuut, een soort van zelfstandige light, maar zo zie ik dat niet. Ik denk ook niet dat er nood is aan een derde statuut. Laat ons met zelfstandigen werken en laat zelfstandigen die dat wensen via het platform hun sociale bescherming opbouwen. Indien beide partijen tevreden zijn, zie ik geen reden voor een collectieve herkwalificatie die voor de meerderheid van onze koeriers geen meerwaarde vormt.”

Martin Willems van ACV-United Freelancers wijst erop dat het derde statuut vooral de nadelen van de bestaande statuten combineert. “Het is geen oplossing voor de grijze zone tussen de twee bestaande statuten. In landen waar een derde statuut bestaat, ontstaan er twee grijze zones. Er zijn nog meer betwistingen."

"Wij staan achter het standpunt van de European Trade Union Confederation: vanwege de verhouding tussen platform en werker, met name de onderschikking en de mate van controle, is het werknemersstatuut het uitgangspunt. Het moet wel mogelijk zijn dat platformwerkers zelf bewijzen dat het platform effectief enkel een technologisch middel is om contact met klanten te faciliteren. Zij kunnen dan een herkwalificatie vragen als zelfstandige. Maar in de huidige platformeconomie is dat de uitzondering", zegt Willems.

Als ervaringsdeskundige zie ik de verlokking van het neoliberale anticollectieve denken: zoals gezegd is de huidige situatie voor mij best ideaal. Ik kan op een eenvoudige manier wat bijverdienen in een job die ik graag doe, op momenten die ik zelf kies. Zo gaat dat vaak met mensen die al bij al goed af zijn.

Toch kan ik niet blind zijn voor het feit dat mensen die kwetsbaarder zijn de rekening betalen voor mijn voordeel. Te vaak stond ik in het verleden aan de andere zijde, die van zij die de rekening krijgen gepresenteerd. Jaren van opboksen tegen de stress en onzekerheid van precaire werkomstandigheden hebben me geleerd dat het gemakkelijker is opofferingen te doen vanuit weelde.