De ombudsman van De Standaard is in Vlaanderen zowat de enige persoon werkzaam in de oude media die het mediakritische debat niet schuwt. Voor de rest vind je mediakritiek enkel op alternatieve sites, of na een opstootje. Het verfrissende aan de bijdragen van Tom Naegels is dat ze de beoefenaars van mediakritiek op die alternatieve sites - en daar rekenen we onszelf graag bij - dwingen om na te denken, om hun kritiek sterker te beargumenteren en het grote morele gelijk te overstijgen.
Als PEN Vlaanderen in een open brief de doorgeslagen commercialisering van de media hekelt, dan vinden ze Tom Naegels op hun weg. Als de Universiteit Gent met een onderzoek komt dat leert dat 85 procent van de journalisten vindt dat het nieuws sensationeler wordt gebracht dan 5 jaar geleden, dan is er de ombudsman van De Standaard die zich afvraagt of die perceptie wel helemaal correct is. En als NewsMonkey de deuren opent, dan stelt Tom Naegels in de krant de vraag of daarmee de redding van de journalistiek nu echt zo definitief is verzekerd als de initiatiefnemers graag vertellen. Daarmee plaatst Naegels zich op de positie waar een journalist hoort te staan: de positie van de kritische vragensteller. Ook (media)kritiek moet onderworpen worden aan kritiek. De ombudsman van De Standaard doet dat doorgaans met argumenten en constructief. Niet dat we het altijd met hem eens zijn, maar het helpt het sterk gepolariseerde mediakritische debat en de zoektocht naar goede journalistiek in dit landsgedeelte (heel) zachtjes vooruit.
Belofte
Afgelopen weekend beantwoordde de ombudsman de zelf opgeworpen vraag: is er wel een verschil tussen oude en nieuwe media? Houdt de belofte van nieuwe initiatieven dat ze andere en betere journalistiek willen bedrijven eigenlijk steek of is het niet meer dan een simpel verkoopargument?
Mij lijkt het dat nieuws op het internet precies dezelfde weg op gaat als nieuws op papier: met goeie en slechte spelers, met professionals en amateurs, met juiste en foute informatie, met sensatie en met diepgang. En dat is ook normaal. Het nieuws is gecreëerd als evenbeeld van zijn schepper, de mens. En een mens is geen gevangene van structuren. Een mens is de gevangene van zichzelf.
Tot die conclusie komt de ombudsman van De Standaard na achtereenvolgens DeWereldMorgen.be, NewsMonkey, De Correspondent en Apache.be tegen het licht te hebben gehouden. Waar Tom Naegels doorgaans beleefd en genuanceerd zijn punt maakt, gaat hij deze keer opvallend fors tekeer tegen DeWereldMorgen die hij gemakshalve opzij zet als een 'extreemlinkse blog'.
Die etikettering is behalve denigrerend ook leerzaam omdat ze iets vertelt over hoe verschillend de online spelers zijn die in zijn stuk aan bod komen. Wat NewsMonkey.be wordt, zal nog moeten blijken, maar een blik op de prospectus leert dat het om een uitgesproken commercieel initiatief gaat. DeWereldMorgen.be kiest dan weer resoluut voor een progressief linkse ideologische lijn. Beide sites zijn gratis, terwijl De Correspondent en Apache.be net met abonnees werken en ook elk hun eigen invulling van 'nieuws' hanteren.
De kosten voor een online nieuwsmedium vallen zo goed als samen met de journalistieke kosten. Een papieren krant heeft behalve journalisten ook drukpersen, inkt, papier en een gigantische distributienetwerk nodig
En toch maken al die sites, ondanks hun grote onderlinge verschillen een gelijkaardige analyse van het medialandschap in ons taalgebied. Meer nog: de sites hebben er allemaal indirect hun ontstaan aan te danken en alle vier willen ze een gepast antwoord geven. Die antwoorden verschillen dag en nacht van elkaar, zowel wat betreft de achterliggende bedrijfslogica als wat betreft de manier waarop ze journalistiek (willen) invullen, maar een ding hebben ze wel gemeen: de keuze om resoluut te kiezen voor online en niet voor papier.
Kostenstructuur
Interessant, en dan sluiten we weer aan bij de these van Tom Naegels, is de vraag of er in datgene wat de vier initiatieven bindt - de keuze voor online - een argument schuilt om te vermoeden dat ze ook betere journalistiek kunnen brengen. Dat argument is er zeker en het heeft te maken met de kostenstructuur: de kosten voor een online nieuwsmedium vallen zo goed als samen met de journalistieke kosten. Een papieren krant heeft behalve journalisten ook drukpersen, inkt, papier en een gigantische distributienetwerk nodig. Over hoe groot het aandeel niet-journalistieke kosten voor een papieren krant precies is, wordt door uitgevers geheimzinnig gedaan, maar het gaat alleszins om (veel) meer dan de helft van de totale kosten. Anders gezegd: als online medium kan je, gesteld dat de budgetten gelijk zijn, minstens dubbel zoveel journalisten inzetten als een papieren initiatief. Dat betekent dubbel zoveel tijd voor eigen nieuwsgaring, voor onderzoekswerk, voor checken en dubbel checken. De marktontwrichtende perssteun voor papieren kranten maakt dat de kaarten vandaag anders zijn geschud, maar in een correct werkende vrije markt zou het simpel zijn: daar zouden voor een puur digitale De Standaard minstens twee keer zoveel journalisten kunnen werken als voor een papieren De Standaard en dat zou in de kering een beter journalistiek eindproduct opleveren.
Pure online nieuwsinitiatieven zouden in zo'n correct werkende vrije markt, en uitgaande van de veronderstelling dat lezers en/of eventuele adverteerders ook bereid zijn om er online voor te betalen, betere journalistiek kunnen brengen. Let wel: kùnnen brengen. Het is niet omdat de mogelijkheden voor handen zijn, dat ze ook per definitie worden benut. De uiteindelijke keuze heeft veel te maken met de opdracht die een medium voor zichzelf weggelegd ziet. Willen de initiatiefnemers vooral veel geld verdienen? Willen ze een ideologie uitdragen? Willen ze de vierde macht in ere herstellen? Willen ze stemmen laten weerklinken die anders ongehoord blijven? Willen ze nieuws herdefiniëren? Of is het een mengeling van dat alles?
Dergelijke achterliggende bedrijfsdoelstellingen bepalen of de extra middelen die in principe online aan journalistiek zouden kunnen worden besteed, ook effectief worden ingezet om tot andere en eventueel ook betere journalistiek te komen. En zo belanden we opnieuw bij de grote verschillen tussen de vier door Tom Naegels aangehaalde voorbeelden. Wat Apache.be probeert te doen, verschilt immers fundamenteel van wat NewsMonkey, DeWereldMorgen.be en ook De Correspondent doen of willen doen. Allemaal samen doen we misschien 'precies wat een krant doet, eigenlijk', maar elk afzonderlijk doen we dat allerminst.
Het verschil tussen Apache.be en klassieke kranten zit zowel in wat niet doen als in wat we wel doen
Onderzoeksjournalistiek
De andere sites kunnen voor zichzelf argumenteren, maar wat Apache.be betreft, willen we de stelling van Tom Naegels tegenspreken als zouden we in essentie niet veel anders doen dan wat kranten doen. Dat verschil zit zowel in wat we niet doen (BV's, fait divers, steekvlamjournalistiek, ...) als in wat we wel, of op zijn minst beduidend meer doen: onderzoeksjournalistiek (de cijfers die Tom Naegels daarover citeert zijn niet helemaal correct), mediakritiek, thema's die elders niet of nauwelijks aan bod komen. Voor Apache.be is de essentie van journalistiek het kritisch bevragen van macht in al haar verschijningsvormen. Dat beschouwen we als onze eerste taak, en samen met de bedrijfsstructuur, de (beperkte) middelen die we hebben, de keuze om niet met adverteerders te werken en nog een resem andere elementen is die keuze bepalend voor de artikels die we brengen.
Natuurlijk speelt daarbij ook het menselijke element een rol. Mensen maken fouten, maar de structuur waarbinnen wordt gewerkt, bepaalt de krijtlijnen. Natuurlijk kan een 'pure player' veel commerciëler denken dan een klassieke krant en journalistieke principes compleet ondergeschikt maken aan commerciële. Het 'pure player' zijn, is op zich geen garantie voor betere journalistiek. Het juiste antwoord op de vraag of 'pure players' dus per definitie andere en betere journalistiek brengen dan oude media is - daar zijn we het met Tom Naegels grotendeels eens - neen. Maar als de vraag is of ze over extra troeven beschikken, dan is het antwoord wel positief.
