Afgelopen weekend pakten zowel De Morgen als De Tijd uit met onderzoeksverhalen. De Morgen kon de hand leggen op een geheim rapport van de Staatsveiligheid. Om een 'fenomeenanalyse van niet-staatsgestuurde inmeningsactiviteiten' te maken, blijkt de Staatsveiligheid bij het opvolgen van organisaties zoals Sahaja Yoga en Scientology indirect ook politici in het oog te hebben gehouden.
Het verhaal waarmee De Tijd zaterdag opende (en vandaag op verder werkt), gaat nog wat verder. De krant zocht, parallel met Het Financieele Dagblad in Nederland uit hoe België uitgroeide tot een belastingparadijs: bijna een op de vijf van de grootste multinationals profiteert via een Belgische vennootschap van het gunstig fiscaal regime in ons land. De notionele aftrek speelt daarbij een belangrijke rol.
Notionele intrest
Zowel het verhaal in De Tijd als het verhaal in De Morgen lokten forse politieke reacties uit. Minister van Justitie Annemie Turtelboom bestelde prompt een audit bij het Comité I dat de inlichtingendiensten controleert en Joëlle Milquet, vice-premier voor CdH reageerde op de berichtgeving in De Tijd met de belofte de notionele intrest nog deze legislatuur te herzien.
Een weekend eerder was het De Standaard die uitpakte met eigen onderzoek. Samen met het Nederlandse NRC Handelsblad bracht de krant een verklaring voor het Fyra-debacle: een echte hogesnelheidstrein was te duur, dus werd voor een goedkoper afdankertje gekozen.
Fijn dat het gebeurt en elk verhaal is winst, maar luiden ze ook echt de terugkeer van de onderzoeksjournalistiek in? Hoofdredacteuren hebben er de laatste tijd alleszins de mond van vol. Bij zijn aantreden als hoofdredacteur liet Yves Desmet optekenen dat De Morgen opnieuw in onderzoeksjournalistiek wil investeren. Bij de recente vernieuwing van De Standaard viel het woord 'onderzoeksjournalistiek' niet, maar de hoofdredacteurtandem Karel Verhoeven-Bart Sturtewagen gaf op zijn minst impliciet te kennen dat er ook bij De Standaard ruimte moet zijn voor (meer) onderzoeksjournalistiek.
Black & White and Dead All Over’
Hoofdredacteuren hebben de laatste tijd opnieuw de mond vol van onderzoeksjournalistiek
Voormalig hoofdredacteur van De Standaard en huidig NRC-hoofdredacteur Peter Vandermeersch mocht vorige week in 'De Wereld Draait Door' zijn licht laten schijnen over de toestand van (onderzoeks)journalistiek in de (Nederlandse) pers. Hij deed dat naar aanleiding van de nieuwe documentaire ‘Black & White and Dead All Over’ waarin een bijzonder negatief beeld wordt geschetst van de staat van onderzoeksjournalistiek in de VS en de dramatische impact daarvan op de democratische controle van politieke en andere machtsbastions.
Nu de stroom advertentiegeld van print naar het internet wordt verlegd, sluit in de VS de ene na de andere gedrukte krant. Wat overblijft is online nieuws, en om daarvoor te betalen bestaat vooralsnog weinig animo. Of toch: volgens Vandermeersch wordt 'unieke content' meer dan ooit het sleutelwoord. Daarvoor willen mensen wel betalen op het net en onderzoeksjournalistiek is een voorbeeld waar de hoofdredacteur van NRC in dat verband heel erg in gelooft. Bijzonder optimistisch klinkt hij niet, maar toch: 'ik geloof heel erg in eigen onderzoeksjournalistiek. Als we daar in slagen, dan is er een kans'.
Cruciaal voor het welslagen wordt volgens Vandermeersch de vraag of 'uitgevers genoeg verliefd zijn op het nieuws'. Daarmee raakt hij aan de essentie. Kranten moeten geld opbrengen. Liefst zo veel mogelijk op zo weinig mogelijk tijd, en er zijn weinig redenen om aan te nemen dat bestuurders en aandeelhouders van mediabedrijven daarbij andere normen zouden hanteren dan pakweg bankiers, gewoon omdat ze 'verliefd zouden zijn op nieuws'.
Verliefd
Het blijft de vraag of, in een louter commerciële setting een echte investering in onderzoeksjournalistiek denkbaar is. Parallel met de evolutie waarbij de beschotten tussen directiecomités en redacties steeds verder uitgevlakt raken, wordt het achterliggende businessmodel immers steeds bepalender voor het nieuws dat uiteindelijk wordt gebracht.
Cruciaal voor het overleven wordt volgens Peter Vandermeersch de vraag of 'uitgevers genoeg verliefd zijn op het nieuws'
Enkele maanden terug stelde Apache de 'Media-ijsberg' voor, een model waarin we de volgens ons bepalende krachten achter de vorming van nieuws bundelen. Dat kranten steeds sneller en steeds meer geld moeten opbrengen in een economische context die dat steeds moeilijker maakt, is niet van aard om veel vertrouwen te hebben in de stelling dat we aan de vooravond staan van een fundamentele investering in onderzoeksjournalistiek door reguliere media.
Hoe geslaagd de onderzoeksverhalen hierboven ook mogen zijn, de commerciële setting waarbinnen het allemaal moet gebeuren, maakt de vraag relevant of onze kwaliteitskranten onderzoeksjournalistiek hebben herontdekt als marketingtool, als een manier om de tanende geloofwaardigheid van de krant wat op te krikken, of dat ze een echt doorwrochte keuze hebben gemaakt.
De Standaard van het voorbije weekend maakt perfect duidelijk dat de keuze op zijn zachtst gezegd nog niet helemaal gemaakt is. De krant klopte een dwaze uitspraak uit een interview met Bart De Wever op pagina één op tot een rel van formaat. Het ging om een compleet nietszeggend feit, een thema waar niet eens een aanleiding voor bestond, maar waar heel Vlaanderen wel een heel weekend over praatte en zo te horen nog lang niet over uitgepraat is. Waarom zou een krant investeren in onderzoeksjournalistiek als ze met een opgeklopte uitspraak heel Vlaanderen in rep en roer kan zetten en er vervolgens nog dagenlang pagina's mee vult? Of is het ene gewoon nodig om het andere leefbaar te maken?
Debat
Om het debat verder aan te zwengelen, zal Apache bij artikels die onder de noemer ‘mediakritiek’ verschijnen telkens een aantal concrete vragen formuleren. Het zijn enkele voorzetten, helemaal niet limitatief bedoeld. Ook via Facebook en Twitter hopen we dat uitspraken of stellingnamen worden bediscussieerd. Eens een discussie afgerond, bundelen we de reacties en opmerkingen die verschijnen op de site en elders op het net in een nieuw document.
1. Belijden kranten enkel lippendienst aan onderzoeksjournalistiek, of gaat het om een echte keuze?
2. Is het voor een medium dat zich inschrijft in een commerciële logica mogelijk om, in de huidige context fundamenteel te investeren in onderzoeksjournalistiek?
3. Gelooft u in uitgevers die 'verliefd zijn op nieuws'?
4. In welke mate is het verdedigbaar/haalbaar om met 'goedkoop nieuws' voor de financiering van 'duur nieuws' zoals onderzoeksjournalistiek te zorgen?
