Rode vlaggen aan uniefs
In sterk contrast daarmee staat een onderzoek dat werd uitgevoerd door de Britse online publicatie spiked, dat het als volgt laconiek samenvat: “onze bevindingen tonen aan, mocht daarover ooit enige twijfel hebben bestaan, dat censuur aan de universiteiten in het Verenigd Koninkrijk niet langer een probleem is – het is een epidemie”. Je leest verder dat 90% van de universiteiten en studentenverenigingen (inderdaad: negentig procent) censuur toepassen. 55% van de campussen weren sprekers op debatten en verbieden drukkingsgroepen, liederen en zelfs gebaren – al wat iemand kan storen.
Vaak wordt hiervoor het concept van de ‘Safe Space’ gehanteerd, een “plek waar iedereen zichzelf kan zijn, zonder bang te zijn zich ongemakkelijk of onwelkom te voelen – ongeacht sekse, seksuele voorkeur, geslachtelijke identiteit of uitdrukking, culturele achtergrond, of de fysieke of mentale capaciteiten die men heeft”. Zo voert de studentenvereniging van de universiteit van Birmingham een No Platform-beleid voor individuen en groepen die volgens hen dat Safe Space idee bedreigen. Eerder al had ze het spelen van het nummer Blurred Lines van Robin Thicke verboden.
De universiteit van Oxford verbood een gepland debat georganiseerd door de Oxford Students For Life na hevige kritiek van activisten. In Cambridge zag het bestuur van de universiteit zich verplicht een filmpje waarin o.m. de historicus David Starkey aantrad te verwijderen na een campagne van studenten en personeel, waarin het ‘aggressieve racisme’ van Starkey werd gehekeld. Starkey’s aanwezigheid in het clipje was “in strijd met een universiteit die openstaat voor iedereen”. En de studentenvereniging van de universiteit van East Anglia verbood het uitdelen van gratis sombrero’s door een plaatselijk Tex-Mex restaurant tijdens de Fresher’s Fair wegens “stereotyperende beeldvorming in advertenties”, en nam al uitgedeelde hoeden af omdat “niet-Mexicanen die een traditioneel hoofddeksel dragen als aanstootgevend kunnen worden gezien” (dat volgde op een eerder verbod op sombrero’s in Birmingham).
Nu is het Verenigd Koninkrijk het geboorteland van de absurde humor van Monty Python, maar wie zelfs maar een beetje Charlie was vorig jaar, zal wellicht toch de wenkbrauwen fronsen bij dit soort interventies. Wanneer op universiteiten, waar de volgende generaties worden gevormd, de verkoop van kranten en weekbladen (met inbegrip van, jawel, Charlie Hebdo) wordt verboden, kan men zich inderdaad afvragen in hoeverre tolerantie en vrije meningsuiting werkelijk een integraal deel uitmaken van onze maatschappij.
Gedonder rond tolerantie en vrije meningsuiting is overigens niet beperkt tot Britse universiteiten: ook in de Verenigde Staten lijkt er wat aan de hand. The Atlantic publiceerde een hallucinante beschrijving van de hatelijkheden (en de eis tot ontslag) waarmee recent twee academici geconfronteerd werden, nadat ze de instutionele controle over wat wel of niet mag worden gedragen op Halloweenfeestjes in vraag stelden.
En zelfs goede oude Charlie Hebdo zit weer in het verdomhoekje: er waren slechts weinig positieve reacties op een cartoon die vorige week verscheen, waarin een verband werd gelegd tussen de gebeurtenissen op oudejaar in Keulen aangespoelde kinderlijkje van Aylan Kurdi in Turkije afgelopen zomer. Naast de wel vaker gehoorde kritiek dat de boodschap zelf racistisch zou zijn, wijst een artikel op de progressieve website The Conversation op “het echte gevaar”: het feit dat racisten de cartoon appreciëren, precies omdat ze er hun eigen opinie in herkennen. Charlie wordt verweten zich niets aan te trekken van het risico dat de cartoon het racisme kan aanmoedigen dat ze hekelen.
Fragiel of antifragiel?
Zowel de toenemende intolerantie op de universiteiten als de kritiek op de redactionele keuzes van Charlie stemmen tot nadenken. Ze illustreren een tendens tot het wegvijlen (soms ronduit weghakken) van de scherpe kantjes in de maatschappij en het verbergen van wat ons niet bevalt, of wat verkeerd kan worden geïnterpreteerd.
Naar aanleiding van de Halloweenrel in Yale beschrijft psycholoog en ethicus Jon Haidt een opmerkelijke ervaring in een secundaire school, die de vreemde manier waarop sommige jongeren omgaan met meningsverschillen ruimer kadert. Er wordt onvoldoende politieke, culturele en ideologische diversiteit gecultiveerd en dat leidt dan weer tot een drang naar conformiteit en het creëren van een slachtoffermentaliteit wanneer niet iedereen rondom hen op eieren loopt. Door coddling – het overmatig afschermen van taal, beelden en handelingen die als onprettig kunnen worden ervaren – wordt de jonge mensen geen dienst bewezen, stelt Haidt.
Natuurlijk betekent vrijheid van meningsuiting niet dat iedereen alles moet goedvinden – wel integendeel. Een van de belangrijkste argumenten om censuur te mijden is dat op die manier alle meningen, zelfs de meest laakbare, zichtbaar worden. En wanneer, zoals in de cartoon van Charlie, de boodschap dubbelzinnig is en verkeerd kan worden geïnterpreteerd, dan is dat een goede zaak. Charlie houdt ons een spiegel voor, want ook de maatschappij (en eigenlijk ieder van ons) zit vol met dubbelzinnigheden, en door ze aan het licht te brengen wordt discussie en debat gestimuleerd.
De moraalridders, of ze nu sombrero’s, Charlie Hebdo of holocaustontkenning willen verbieden, handelen vaak vanuit de beste bedoelingen. Maar ze dwalen: mensen zijn antifragiel, zoals Haidt zegt. Het is niet wanneer we worden behoed voor fouten, falen en aanvallen dat we robuuster en veerkrachtiger worden, maar net wanneer we eraan worden blootgesteld. Een gedachtegoed, hoe deugdzaam ook, dat afgeschermd wordt van alternatieve, of zelfs tegengestelde ideeën, verliest zijn kracht – al was het maar omdat de deugd ervan als vanzelfsprekend wordt beschouwd, en nooit hoeft te worden gestaafd. Verdraagzaamheid en respect voor minderheden mogen niet ten koste gaan van tolerantie voor tegengestelde meningen. Politieke correctheid leidt tot een akelige soort van conformiteit die prima zou passen in het 1984 van George Orwell.
Recht op aanstoot geven
In zijn bespreking in maart 1940 van Hitler’s Mein Kampf beschrijft George Orwell hoe de manier waarop de auteur (in Groot-Brittannië) gepercipieerd wordt is veranderd op een jaar tijd, maar merkt hij ook op hoe weinig Hitler’s retoriek werkelijk is geëvolueerd in vijftien jaar. Hij wijst erop hoezeer de starheid van zijn ideeën opvalt, en hoe zijn wereldbeeld zich niet heeft ontwikkeld.
Nu de auteursrechten op dat werk zijn vervallen gaan er stemmen op om de publicatie van Mein Kampf te verbieden. Maar het smoren van de uitdrukking van ideeën betekent niet dat ze niet bestaan – het betekent enkel dat ze niet zichtbaar zijn. En het is precies die zichtbaarheid die zo belangrijk is. De publicatie van Hitlers memoires is een veel beter wapen dan het verbod ervan – tegen de starheid van ideeën, en meer nog tegen de verspreiding van fascistische en racistische visies.
Moeten we naar absolute vrije meningsuiting streven? Dat is een moeilijke vraag. Het klassieke voorbeeld is of men de vrijheid moet hebben in een vol theater ‘Brand!’ te roepen, en men kan met meer realistische voorbeelden voor de dag komen waar restricties verdedigbaar zijn – direct aanzetten tot geweld, bijvoorbeeld.
Maar het is precies omdat absolute vrijheid niet mogelijk is, dat er voorzichtig moet worden omgesprongen met censuur. Vrijheid van meningsuiting is te kostbaar om geofferd te worden op het altaar van de goede smaak of van de gevoeligheden van deze of gene groep.
In een liberale, tolerante, democratische samenleving primeert het recht op aanstoot geven boven het recht afgeschermd te worden van aanstootgevend materiaal.
