Democratie is meer dan een georganiseerd meningsverschil tot de volgende verkiezingen de kaarten hebben geschud. Democratie betekent dat de burgers zich moeten kunnen uitspreken over prioriteiten en keuzes die betrekking hebben op middellange termijn. De huidige ecologische, economische en democratische crisis is niet van conjuncturele aard, en we zitten opgezadeld met een systeemcrisis, hoe onplezierig dit ook klinkt.
1. Klimaatontregeling is een feit
De klimaatontregeling is nu reeds een feit. Dat menselijke activiteit verantwoordelijk is werd ook bewezen. De vraag die we nu kunnen stellen na een nuchtere (wetenschappelijke) analyse van het laatste IPCC-rapport is wanneer de crisis een runaway-dynamiek zal krijgen waarbij elke ingreep te laat komt? Anders gesteld, zal de zeespiegel stijgen met 60 cm, met één meter of meer tegen het einde van de eeuw? Veranderende golfstromen binnen en tussen oceanen alsook toenemende windstromen versnellen het smelten van het pakijs, op Noord- en Zuidpool. Het ontdooien van de permafrost (de bevroren onderbodem) in Canada en Rusland veroorzaakt gaandeweg een massale uitstoot van methaan. Droogte en overvloedige regen veroorzaken grootschalige voedselcrisissen. De notie van klimaatvluchtelingen is een statistisch feit, vandaag reeds. Prognoses van de Verenigde Natie (UNDP) vermelden getallen boven de 300 miljoen. Extreme temperatuurschommelingen kunnen onze contreien ogenschijnlijk bevoordelen maar zullen vooral negatieve gevolgen hebben voor de landbouw en de biodiversiteit.
De Europese verkiezingen hadden de kapstok kunnen worden om de discussie te openen over alternatieven voor de emissie-zwendel waarbij geïndustrialiseerde landen schone lucht afkopen bij arme landen en aldus hun uitstoot van CO2 kunnen handhaven. Zou Europa op dit vlak niet beter het voortouw nemen? Neen, Europa doet net het omgekeerde, de doelstelling van een reductie met 40% van de uitstoot van broeikasgassen wordt losgelaten en bindende afspraken zijn uit den boze.
Dergelijk nonchalant handelen wentelt de crisis van het ecosysteem af op de toekomstige generaties. Het omgekeerde doen is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Wanneer de ecologische voetafdruk wordt meegerekend stijgen de prijzen van energie of consumptiegoederen zienderogen. Not done in deze tijden van economische stagnatie, of zelfs aanslepende recessie. Toch boeken energiemultinationals woekerwinsten. De Franse multinational Total behaalt sinds midden jaren 2000 een ROACE (Return on average capital employed) van 46%, meer dan het dubbele van de reeds piekende winstratio van 15%, zowat de financiële norm in andere sectoren. Volgens recent onderzoek zitten de grote wereldspelers op een berg van 2800 miljard dollar cashgeld. In België beschikken de 150 grootste ondernemingen over nagenoeg 28 miljard euro liquiditeiten die evenmin geïnvesteerd worden.
Wie de ecologische crisis onder ogen ziet moet op zoek gaan naar de obstakels die een oplossing ervan belemmeren. Sommigen wijzen eerst en vooral op de dwangmatige consumptiedrang. Maar deze wordt niet enkel gedreven door nutteloze reclame, opgeklopt verlangen en statusverhoging. Onze consumptiewijze steunt ook op built-in obsolescence (de versnelde en geprogrammeerde veroudering van onze auto’s, ijskasten, hifi installaties zonder de I-Phone te vergeten). De productiewijze is met andere woorden minstens even spilziek als U en ik. Wil men de consument de rekening van de ecologische crisis doen betalen zal men van een kale reis terugkomen. Het bestraffende ecologisme is veroordeeld tot lamlendigheid en marginaliteit. Bovendien gaat men voorbij aan de grondoorzaken die veel dieper liggen. Het omturnen van een productiewijze zal de winsthonger van de ondernemingen tot stilstand moeten roepen.
2. Oceaan van schulden
Onze hele economie drijft op een oceaan van schulden. De studie van de Boston Consulting Group ‘Back To Mesopotamia’ verschaft een synthetisch inzicht in de globale schuldproblematiek. Sinds begin jaren 1980 is de uitstaande schuld der gezinnen, ondernemingen en overheid met bijna 350 % toegenomen. Meer dan een verdrievoudiging. Dit zou iedereen tot reflectie moeten uitnodigen, ook de crypto-liberalen onder de lezers. Hoe kan het zijn dat zowel de overheid, de gezinnen, de financiële instellingen en de ondernemingen samen tot een uitstaande schuld van drie- tot viermaal het BBP komen? Waarom is iedereen opeens boven zijn stand beginnen leven? Iedereen? Neen, want er werden sinds de jaren 1980 ook massa’s kapitaal geaccumuleerd, zoals de hardcore statistieken van Thomas Piketty aantonen.
Volgens Italiaans econoom en filosoof Maurizio Lazzarato ervaren we de transitie mee van homo economicus naar homo debitor (The Making of the Indebted man, MIT-Press, 2012). De opgestapelde schulden zijn het spiegelbeeld van een verziekt financieel kapitalisme. Hun opkomst luiden nieuwe maatschappelijke verhoudingen in, zowel tussen individuen onderling als tussen individuen en instellingen. De klassieke ruilverhoudingen tussen verkoper en koper ruimen plaats voor een relatie tussen schuldenaar en schuldeiser. Alle actoren worden betrokken in een relatie gebaseerd is op een belofte: ‘ik zal de crediteur terugbetalen en sta garant voor mezelf’. In de Middeleeuwen werd krediet als een diefstal van de tijd aanzien. Tijd behoorde God toe en de geldschieters stalen 'Gods tijd’. Ze mochten dus enkel van een ander geloof zijn… Vandaag wordt tijd bepaald door een dwangmatige winstlogica. Dankzij schulden beschikken kredietverstrekkers over de tijd van de schuldenaars, in het heden en in de toekomst. Kredietverstrekking hypothekeert de toekomst: men zal een deel van de toekomstige rijkdom moeten afdragen aan de geldschieters.
Naar een uitverkoop van de commons?
Ook hier staan we op een tweesprong. De openstaande overheidsschuld in de eurozone bedraagt 6000 miljard euro, geen enkele Tobintax of vermogensbelasting is in staat deze af te bouwen. Willen we de schulden afbetalen, dan zal een belangrijk aandeel van de nog te produceren rijkdom hier aan gespendeerd moeten worden. En deze afbetaling zal niet enkel de samenleving verarmen, ze zet ook aan tot een wanhopige zoektocht naar een economische groei die, in vele gevallen, problematisch blijkt te zijn. Met de klimaatcrisis in het achterhoofd is dit geen optie. Natuurlijk kan de overheid het resterende deel van de openbare bezittingen verkopen, zoals Fons Verplaetse voorstelde (Knack, 9 april 2014). Of hoe commodificatie (vermarkting) en kolonisatie van de commons het kapitalisme terug leven moeten inblazen… Net hetgeen Saskia Sassen aangrijpt ter illustratie van de destructieve logica van het hedendaags kapitalisme (Saskia Sassen, Expulsions. Brutality and Complexity in the Global Economy. Harvard University press, 2014),
De juiste weg, linksaf, bestaat erin de schulden aan een democratische audit te onderwerpen, en zeker wat de overheidsschuld betreft, na te gaan of ze überhaupt wel terugbetaald moeten worden. Ook de analisten van Boston Consulting Group stellen deze vraag, zij het op voorzichtige wijze. Men kan ook inflatie aanwenden (met 3% inflatie smelt de schuldenberg als sneeuw voor de zon) maar dit vergt eerst en vooral een akkoord binnen de ECB over een andere (goedkopere) euro, op maat van de reële economie en niet van de financiële markten. En uiteraard vergt dergelijke aanpak ook een resem beschermende maatregelen om de koopkracht van werkend Europa te beschermen. Zoiets als een Europese indexkoppeling waarover Kathleen van Brempt het even had. Echter is, ondanks de relatieve verlinksing van de sp.a in deze campagne, verre van duidelijk of de Europese sociaaldemocraten het roer eindelijk willen omgooien. Weg van de Troïka en de aanpassingsprogramma’s die landen kopje onder hebben geduwd. Kijkt u zelf maar naar de gevolgen: in Portugal ging de openstaande overheidsschuld van 84% in 2009 naar 130% in 2014, terwijl zij in Ierland steeg van 64% naar 124% dit jaar en in Griekenland de overheidsschuld 160% van het BBP bedraagt.
Vermenigvuldiging van besparingen
De middeleeuwse aderlatingen blijken weinig effectief te zijn voor de gezondheid van de openbare financiën. Het IMF zegt ook waarom: de keynesiaanse multiplicator werkt in twee richtingen en met besparingen verminderen ook de fiscale inkomsten. We hebben in deze campagne een sp.a en Groen ervaren die de rem willen aanhalen inzake besparingen, zelfs CD&V werd voorzichtiger met Koen Geens achter het telraam. Goed zo! De vraag die na de verkiezingen op tafel zal komen ligt voor de hand: gaat België (en op een lager niveau Vlaanderen, Wallonië en Brussel) verder het begrotingsparcours uitrijden of niet? Weinigen verklaarden ervan af te willen wijken. De policy mix van besparingen en nieuwe belastingen past het best bij een coalitieregering en bijgevolg is enige waakzaamheid wel van toepassing.
3. Chloorkippen in aantocht
Het laatste thema dat de kiesstrijd concreter had gemaakt is de onderhandeling van het vrijhandelsakkoord tussen de VS en Europa, ook wel TTIP (Trans-Atlantic Trade Investment Partnership) genoemd. U vraagt zich af ‘waar komt dit gedrocht vandaan?’ Welnu, de onderhandelaars zitten reeds in hun vierde ronde en het akkoord moet afgerond worden tegen eind 2015. De VS en de EU, zowel de Raad als de Commissie, zijn voorstander van een sterkere integratie van EU en de Verenigde Staten. Vrijhandel tussen deze twee economische zones zou de toekomstige economische overheersing van China moeten vermijden. De onderhandelingen draaien rond een integratie van de sanitaire, ecologische en sociale normen. Indien alles meezit moeten we vanaf 2015 allemaal chloorkippen of een GGO-ontbijt kunnen nuttigen. Niet geruststellend voor de volksgezondheid. Misschien kunnen we als waakzame consument het etiket napluizen, maar normaliter gaat alles wat in de VS kan of mag hier ook mogen. En omgekeerd ook, zij het dat Europese kwaliteit uiteraard duurder is. De omwenteling zal niet alleen de voedselindustrie treffen, ook productie van culturele goederen, van technologie en auto’s zal onderworpen worden aan een sociale een ecologische dumping. Zo zal geen enkele overheid in de EU nog de ontginning van schaliegas mogen verbieden.
Het vrijhandelsverdrag wordt uitgeschreven op het model van NAFTA(Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst) dat sinds halverwege 1990 de VS, Mexico en Canada verbindt. Privaatrecht en handelsrecht primeren op nationale regelgeving. Hierdoor kunnen multinationals staten voor rechtbank dagen en kunnen zij compensaties afdwingen ten gevolge van ‘geleden handelsschade’. De laatste 20 jaar werd Canada al dertig maal door Amerikaanse firma’s voor de rechter gedaagd en evenveel keer werd het proces verloren door de overheid. De recentste klacht is de moeite waard: sinds midden 20ste eeuw wordt Detroit door een tolbrug verbonden met de Canadese stad Windsor. Wegens jarenlange aanslepende verkeersellende besliste Canada een brug te bouwen, met instemming van de gemeente Detroit. De private uitbater van de oudere brug eist hierop een compensatie van 3,5 miljard $ wegens ‘onteigening van investering’ en ‘verlies van exclusiviteit inzake uitbatingsrecht van de mobiliteit tussen oevers’.
Vrijhandel is een alibi
Stilletjes aan wordt duidelijk dat vrijhandel een alibi om multinationals meer en meer macht te geven. Indien de rijke staten van het noordelijk halfrond de strijd verliezen tegen de multinationals, hoe kunnen de armere landen van het zuidelijk halfrond ooit het pleit winnen? Natuurlijk zijn er enkele moedige pogingen zoals de resolutie van de Brusselse sp.a die het gewest TTIP-vrij verklaart, indien geheimhouding niet stopt en er geen garanties komen inzake volksgezondheid en welzijn. Maar dat volstaat niet, alle links-progressieve partijen hadden aan de alarmbel moeten trekken en dit vrijhandelsakkoord een centrale plaats moeten geven in de campagne, vermits het rechtstreeks onze toekomstige welvaart, welzijn en volksgezondheid betreft. Maar soit, het is nog niet te laat. Een gezamenlijke actie tegen TTIP is misschien de eerste stap naar een brede roodgroene frontvorming.
Verkiezingen zijn een moment, daarna wordt het weer het business as usual. Onderhandelingen, coalitievorming, evenwichten, compromissen met erbovenop een aanhoudend steekspel in het parlement en de media. Na de verkiezingen zal de aandacht van de burgers wegebben. Aan velen ontbreekt de tijd. Indien er na 25 mei consequent linkse megafoons in het parlement weerklinken is dat zeer welkom. Maar fundamenteel zal er maar iets veranderen indien tussen verkiezingen de strijd verder wordt gevoerd. Door burgers, kiezers, wetenschappers en verkozenen. Liefst over partijgrenzen heen, zo niet is er geen sprake van een ‘links front’. Omdat de tijd dringt en de systeemcrisis noopt tot een verhoogd tempo van ingrijpen. We staan op een tweesprong en binnen vier jaar zal dit nog meer het geval zijn. Daarom zal ‘revolutionair reformisme’ een onafwendbare keuze worden. En wat mij betreft mag het alternatief ecosocialisme genoemd worden.
