Er is tegenwoordig nogal wat te doen rond misinformatie – niet in het minst omdat er dit jaar in verschillende landen belangrijke verkiezingen plaatsvinden. Er is zelfs misinformatie over misinformatie.
Misinformatie bestaat vaak uit regelrechte onwaarheden, maar komt ook voor in andere vormen. Bullshit, bijvoorbeeld, een algemene term waaraan de filosoof Harry Frankfurt een meer formele definitie gaf: "uitspraken bedoeld om te overtuigen zonder rekening te houden met de waarheid", en het verdraaien en vervormen van de waarheid om een bepaalde agenda te dienen.
Hoewel de verantwoordelijkheid hier ligt bij zij die de verkeerde informatie verspreiden, kunnen we door een kritische houding aan te nemen zelf pogingen om ons te misleiden bemerken, en voorkomen dat we erin trappen.
Helaas is daarmee niet alles gezegd over misinformatie. We kunnen namelijk ook verkeerd geïnformeerd worden wanneer we ons zorgvuldig baseren op accurate feiten. Geen leugens, geen bullshit, gewoon de simpele waarheid – en toch worden we misleid.
Kijken naar de feiten
Alice is een jonge moeder met een vierjarige tweeling. Twee dagen geleden was ze in de speeltuin met een vriendin die een kleuter van dezelfde leeftijd heeft, Theo. Op een gegeven moment was het kereltje aan het proberen indruk te maken op de kinderen van Alice, waarbij hij zijn been stootte tegen een van de palen van de schommel, wat een flinke blauwe plek op zijn scheenbeen veroorzaakte, vergezeld van heel wat luid gejammer.
Vandaag gaan Alice en haar tweeling opnieuw naar de speeltuin voor een middagje speelpret en ze zien Theo rondrennen zonder ook maar enige last te hebben van het eerdere ongeluk. Alice neemt plaats naast zijn moeder op het bankje en merkt op hoe snel builen en blauwe plekken bij jonge kinderen lijken te genezen.
"Ah, maar ik heb hem vrijdagavond en gisteren arnicatabletten gegeven, dat is een geweldig homeopathisch middel!", antwoordt Theo's moeder. Alice vraagt zich af of zij misschien ook wat van dat spul moet kopen. De feiten zijn immers duidelijk: Theo bezeerde zich, kreeg wat pilletjes, en twee dagen later is hij beter. Dat moet toch betekenen dat het middel werkzaam is, niet?
Tijdens de lunchpauze op het werk zit Bob bij een collega, en het gesprek gaat over de kosten van levensonderhoud. "Heb je gehoord", zegt zijn metgezel, "dat het al dertig jaar geleden is dat we nog zo'n groot deel van ons inkomen aan eten uitgaven?"
Om deze verrassende uitspraak kracht bij te zetten pakt hij zijn smartphone en laat Bob een tweet zien die verwijst naar een artikel in de Wall Street Journal. Dat bevat een grafiek die inderdaad een vrij diep dal aangeeft, met een scherpe stijging terug naar het aandeel van de uitgaven aan voedsel in het begin van de jaren 90.
Bob stemt in met de conclusie dat dit niet zo best is – dertig jaar vooruitgang tenietgedaan. Dat is toch wat de grafiek toont, niet?
Chris is een glas gaan drinken met vrienden, van wie er een net een nieuwe elektrische auto heeft. Iemand merkt op dat de vraag naar elektrische energie zeker enorm zal toenemen omdat steeds meer mensen hun benzine of diesel zullen inruilen voor elektriciteit, en dat er dus veel meer hernieuwbare energie nodig zal zijn.
Iemand anders voegt daaraan toe: "Ja, maar ik zag een Amerikaans Congreslid beweren dat er meer doden zijn gevallen door windturbines dan door kernenergie, en hij benadrukte dat dit een feit is. Ik heb het opgezocht en dat klopt! Is dat niet verbijsterend?"
Chris controleert later de bewering en stelt inderdaad vast dat de bewering correct is: een derde meer doden door windenergie. Een schokkende revelatie, niet?
Op zoek naar betekenis
De drie conclusies – arnicazalf geneest kneuzingen, voedsel is verhoudingsgewijs veel duurder geworden, en windenergie is meer moordend dan kernenergie – lijken steek te houden, gebaseerd op de feiten als ze zijn. Maar wacht: we weten wel dat de feiten kloppen, maar onze conclusies gaan verder dan wat de feiten ons vertellen. Ze geven betekenis aan de feiten. Het zijn interpretaties van de feiten. En dat is waar het mis kan gaan.
Uit ervaring zijn we bekend met oorzaken en gevolgen. Wanneer we iets doen (of nalaten), dan heeft dat later vaak gevolgen. Als we op een warme dag vergeten de melk na het ontbijt weer in de koelkast te zetten, zullen we waarschijnlijk merken dat de melk is verzuurd wanneer we 's avonds terugkomen. Als een jongetje op volle snelheid tegen een stalen staaf aanrent, zal hij waarschijnlijk een blauwe plek oplopen.
Oorzaken gaan altijd vooraf aan hun gevolgen, maar niet alles wat voorafgaat aan een gebeurtenis is er ook de oorzaak van. Er moet ook een duidelijk proces zijn dat de twee met elkaar verbindt.
Bacteriën in melk beginnen zich bijvoorbeeld snel te vermenigvuldigen bij kamertemperatuur en zetten de lactose in de melk om in melkzuur, waardoor de eiwitten stollen tot wrongel.
Beenweefsel – spieren, botten en huid – dat hard tegen een vast voorwerp aanbotst veroorzaakt celschade en scheurt kleine bloedvaten. Dit leidt tot zwelling en verkleuring, die in de meeste gevallen vanzelf geneest.
Er is echter geen geloofwaardig bewijs voor de werkzaamheid van behandelingen die gebaseerd zijn op verdunningen van een actief ingrediënt die zo extreem zijn (C30 betekent 1 deel per 10 tot de macht 60!) dat er geen enkele molecule van overblijft. Geloven dat het toedienen van de arnicatabletten de genezing veroorzaakte is een drogreden, soms aangeduid met de Latijnse naam "Post hoc, ergo propter hoc" – "hierna, dus hierdoor".
Nadere inspectie van de grafiek die Bob's collega hem toonde, vertelt ons dat het dieptepunt misschien niet zo diep is als het leek, gezien de manier waarop de Y-as, die de nul niet toont, het verschil uitvergroot. Maar het is niet alleen de Y-as die ons op het verkeerde been kan zetten. Als we verder teruggaan in de tijd, zien we dat het dieptepunt in feite slechts een klein dipje is in een zo goed als vlakke trendlijn.
En er is nog een vraag: wat wordt eigenlijk bedoeld met 'voedsel'? Het omvat twee categorieën – thuis eten en buitenshuis eten. De scherpe stijging in 2022 blijkt het resultaat te zijn van een snelle terugkeer van uit eten gaan naar het niveau net vóór de pandemie, en de dip zelf viel grotendeels samen met de lockdowns, toen een drastische val in buitenshuis eten natuurlijk niet werd gecompenseerd door meer eten te kopen om thuis te eten.
Het deel van het besteedbaar inkomen dat naar thuis eten gaat, is nu in feite lager dan ooit. De interpretatie van de grafiek als illustratie van een terugval naar 1990 is dan wel verenigbaar met de feiten, maar het is niet de enige mogelijke.
De vriend van Chris die de lovenswaardige inspanning deed om de bewering van het congreslid te verifiëren, had het niet helemaal bij het rechte eind toen hij bevestigde dat de bewering correct was. Uit de gegevens blijkt dat de sterftecijfers per TWh (een miljard kilowattuur) respectievelijk 0,03 en 0,04 zijn voor de opwekking van kernenergie en windenergie.
In 2022 bedroeg het elektriciteitsverbruik in de Verenigde Staten 4.240 TWh, waarvan respectievelijk ongeveer 18% en 10% afkomstig was van kernenergie en windenergie. Op basis hiervan zou kernenergie verantwoordelijk zijn voor zo’n 31 doden per jaar en windenergie voor ongeveer 13 (wat in absolute aantallen minder doden is).
Voordat we een conclusie trekken over hoe schokkend dat is, en over de wenselijkheid van verschillende manieren van energieopwekking op basis van de corresponderende sterftecijfers, is het echter leerzaam om ook te kijken naar kolen, gas en zonne-energie. De sterftecijfers voor deze opwekkingsmethoden zijn respectievelijk 24,62, 2,82 en 0,02, en hun respectieve bijdragen aan de totale productie zijn 20%, 40% en 3,5%. Ze zouden dus verantwoordelijk zijn voor ongeveer 20.000 (kolen), 4.800 (gas) en 3 (zonne-energie) sterfgevallen per jaar.
De meest betekenisvolle conclusie hiervan is dat elektriciteit opgewekt uit fossiele brandstoffen véél schadelijker is dan kernenergie, windenergie en zonne-energie. Het verschil tussen deze laatste is nauwelijks significant, en beslist niet groot genoeg om de respectievelijke sterftecijfers te gebruiken als een belangrijke factor bij de beslissing welke combinatie van verschillende opwekkingsmethoden optimaal is.
Misinformatie is niet enkel een kwestie van correcte gegevens. Ook wanneer we waarheidsgetrouwe feiten te zien krijgen, is ons werk nog niet klaar: we moeten die feiten interpreteren en bepalen wat ze betekenen.
En het is precies in die betekenis dat de misinformatie zich vertoont. Er zijn vele manieren waarop we de bal mis kunnen slaan bij die interpretatie; de voorbeelden hierboven illustreren er slechts enkele.
Als we causaliteit zien zonder na te gaan of er inderdaad een plausibel causaal mechanisme is, of als we conclusies trekken zonder de bredere context in overweging te nemen, lopen we het risico misleid te worden – misleid door onszelf.
En zo worden we zelf onze eigenste bron van misinformatie, ook al hebben we ons laten leiden door de feiten.