Het ondenkbare gebeurde op 24 februari dan toch: Rusland begon met een grootschalige militaire invasie van Oekraïne. Dergelijk bruut machtsvertoon in het Europa van de eenentwintigste eeuw is voor velen moeilijk te vatten.
Het is een ruw ontwaken. Maar hoe kunnen we deze oorlog, en het lang aanslepende conflict tussen Rusland en Oekraïne beter begrijpen? Welke boeken kunnen we lezen om te snappen wat Vladimir Poetin bezielt? Welke films en documentaires moeten we bekijken om de geschiedenis van Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland beter te begrijpen?
Apache stelde deze vragen aan verschillende academici die Rusland, Oekraïne en Oost-Europa van nabij volgen. De redactie verzamelde ook zelf enkele aanraders. We zetten ze graag voor jou op een rij.
Heb je zelf boeken gelezen, films gezien of podcasts beluisterd die volgens jou helpen om deze oorlog beter te begrijpen? Laat dan een bericht achter onderaan dit artikel.
We vullen deze lijst de komende dagen en weken nog verder aan.
De tips van Peter Vermeersch, professor politicologie en sociologie aan de KU Leuven
De sfeervolle documentaire Kiev Unbroken van Phil Strongman vertelt het verhaal van Maidan 2014. Niet het grote politieke toneel krijgt hier de meeste aandacht, wel de culturele achtergrond. We zien beeldende kunstenaars, schilders, musici, singer-songwriters, deejays, dichters en dansers die mee de verandering hebben willen realiseren. Hoe klonk de revolutie? Hoe herdenk je de doden via een schilderij? Hoe komt een rockbandje tot politiek activisme? En hoe dans je een trauma weg? Alles samen vormt deze mozaïek het portret van een jonge generatie Oekraïners in Kiev, Lviv en Dnipro.
In een glasheldere stijl zet de Russische journalist Mikhail Zygar in het boek All the Kremlin's Men: Inside the Court of Vladimir Putin (2016) de belangrijkste feiten en personen uit twee decennia Russische politiek op een rij. Zijn boek begint met een twaalf pagina’s lange lijst van personen: hoofdrolspelers in de coulissen van het Kremlin. Daarna volgen twintig hoofdstukken tjokvol achtergrondinformatie over deze personen. We leren allerlei oligarchen en economische spelers kennen. We krijgen achtergrondinformatie over een nu gedegradeerde persoonlijke adviseur van Poetin (Vladislav Soerkov), maar ook over huidig minister van Defensie Sergej Sjojgoe, de voorzitter van de Russische veiligheidsraad Nikolaj Patroesjev, en een scala aan andere figuren in en rond het Kremlin.
De tips van Olga Burlyuk, professor Europese externe relaties aan de Universiteit van Amsterdam
In de roman The Orphanage schetst de Oekraïense schrijver Serhiy Zhadan de menselijke nevenschade die het aanhoudende conflict in Oost-Oekraïne veroorzaakt. Het wordt omschreven als “een diep persoonlijk verslag van geweld”. De Engelse vertaling verscheen in 2021.
De veelgeprezen historicus Serhii Plokhy (Harvard), die gespecialiseerd is in de geschiedenis van Oekraïne, schreef de laatste jaren een indrukwekkend oeuvre bij elkaar over Oekraïne en Rusland. Niet te missen zijn The Gates of Europe: A History of Ukraine, Yalta: The Price of Peace en The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union. Enkele van zijn boeken werden in het Nederlands vertaald, waaronder Het verloren koninkrijk: de geschiedenis van Rusland van 1470 tot heden. In een recente blogpost maakte Plohky gehakt van Poetins bizarre lezing van de Russisch-Oekraïense geschiedenis die hij gebruikte om de invasie te legitimeren.
De voorbije jaren trok de Nederlandse VPRO voor twee documentairereeksen door Rusland en zijn buurlanden. In Van Moskou tot Moermansk, uitgezonden in 2012, reist reporter Jelle Brandt Corstius van noord naar zuid langs de grootste rivier van Rusland: de Wolga. Een tocht die voert langs relatief onbekende miljoenensteden als Moermansk, Volgograd, Dzerzjinsk, Nizjni Novgorod, maar ook Moskou en Sint-Petersburg. In het programma Grensland uit 2015 trok Brandt Corstius in acht afleveringen door Rusland en zijn grenslanden Moldavië, Letland, Wit-Rusland, Kazachstan en het toen ook al onrustige Oekraïne.
De tips van Piet Van Poucke, professor Russische geschiedenis en cultuur aan de UGent
Wie echt heel concrete interesse heeft voor de situatie in Donbas(s), zou best in de Gentse Sphinx Cinema gaan kijken naar de film Donbass (2018) van de Oekraïense regisseur Sergej Loznitsa - hij is als Oekraïner uiteraard betrokken partij en niet ‘objectief’, maar dat kan onder deze omstandigheden niemand meer zijn, zeker?
Wie graag zou willen weten wat de Tweede Wereldoorlog in Belarus, Oekraïne en Rusland precies betekend heeft, en waarom dat thema nog altijd zo extreem gevoelig in het collectieve geheugen van de Russen (en Wit-Russen en Oekraïners) verborgen zit dat ze bereid zijn om blindelings tegen het "fascisme" te gaan vechten, kijkt best eens naar (het extreem harde) Kom en zie (Idi i smotri, 1985) van Elem Klimov.
Mijn echte aanrader is De idioot (Durak, 2014) van Joeri Bykov (vertoond op het filmfestival in Gent). Die film vertelt ons eigenlijk niets over het Russisch-Oekraïense conflict, maar toch is het de best mogelijke illustratie van hoe de huidige Russische maatschappij (niet) functioneert. Het is een schitterend portret van de manier waarop corruptie en machtswellust de hogere laag van de Russische maatschappij ongevoelig maakt voor echte prioriteiten, en hoe de onwetendheid bij de rest van de bevolking zorgt voor de status quo waar alleen de rijken en machtigen (synoniemen in de Russische context) hun voordeel bij doen. Het is net die maatschappij die nu gehersenspoeld moet toekijken (en toejuichen!) hoe de verovering van een “broedervolk" verpakt en verantwoord wordt als een "defensieve militaire operatie" tegen het fascisme.
Nog meer tips
Op de shortlist van de Libris Literatuurprijs prijkt een uitzonderlijk boek over (Oost-)Oekraïne. In haar uiterst originele debuutroman Aleksandra vertelt de Nederlands-Oekraïense Lisa Weeda de vaak hartverscheurende geschiedenis van haar Oekraïense familie. Ze reist op vraag van haar grootmoeder naar Loehansk, op zoek naar haar oom Kolja, die sinds 2015 verdwenen is. Het is de start van een soms magisch-realistische vertelling, die ons van de Holodomor (de hongersnood in de jaren 30) naar de separatistische strijd van vandaag leidt.
In 2019 publiceerde professor emeritus Russische politiek Katlijn Malfliet het boek Poetinisme: een Russisch fenomeen. In een interview met MO* legde ze uit hoe we het poetinisme moeten begrijpen als een project, “zowel van binnenlandse politiek als van buitenlandse en geopolitiek. Het is een project dat op een uiterst strategische, maar ook cynische wijze is opgezet door de geheime diensten, waarbij Vladimir Poetin naar voren geschoven wordt als de leider. Hij is de aangewezen man die Rusland moet helpen opnieuw een grootmacht te worden.”
De gelauwerde Britse journalist James Meek trok in de weken voor de Russische invasie door Oekraïne en verliet hoofdstad Kiev een dag nadat het Russische leger de aanval op Oekraïne had ingezet. Voor de blog van London Review of Books schreef hij verschillende stukken over de situatie. Meek woonde begin jaren 90 in Kiev, en was ook jarenlang Rusland-correspondent voor The Guardian. In de podcast van LRB schetst hij de jarenlange aanloop naar de huidige militaire escalatie en analyseert wat de volgende stappen zouden kunnen zijn.
In deze aflevering van Onbehaarde apen, de wetenschapspodcast van NRC, duiken Ruslandkenners Hubert Smeets en Bart Funnekotte in de ingewikkelde geschiedenis van Oekraïne en Rusland. Ze analyseren daarbij Poetins lezing van die geschiedenis, en zien dat het Russische staatshoofd het verleden gretig gebruikt als propaganda-instrument.
https://youtu.be/8X7Ng75e5gQ
John Mearsheimer over Oekraïne (2015)
https://youtu.be/JrMiSQAGOS4
Internationaal recht kan bovenop die realpolitiek komen en drempelverhogend werken: het moet al echt belangrijk zijn eer men het internationaal recht aan zijn laars lapt. Het is al lang duidelijk dat voor Rusland de neutraliteit van Oekraine zo een rode lijn was. Het is ook duidelijk dat zogauw Rusland op zijn strepen ging staan de NATO snel evolueerde naar een standpunt dat Rusland de vijand was. Maar dat is een keuze van de NATO en voor wie werken die eigenlijk.
Op het Pentagon waaide een nieuwe wind met als hoofdacteurs Wolfowitz, Rumsfeld, Cheney met als boodschap naar de wereld : " Any other strong country is defined as a threat and a power hostile to the US regardless of how willing that country is to get along with the US for mutual benefit ".
Mearsheimer is een 'harde' realpolitiker die al meermaals shockerende posities ingenomen heeft. hij wordt niet verdacht een onrealistische linkse loser te zijn of "ontrouw" te zijn aan de VS. Hij voorspelde heel goed de evolutie, en zijn logica gaat goed op in het geval van Rusland en de VS. Men heeft dus goede redenen om hem aan te halen en te vermelden dat zelfs hij radikaal tegen het NATO/VS beleid is. Als ik Stephen Cohen zou aanhalen kan men die dan weer wegwuiven om andere redenen.
Men kan er niet onderuit dat standpunten die vroeger als redelijk werden beschouwd nu geridiculiseerd worden. Dat komt door veel radikaler groepsdenken dan vroeger, althans in de mainstream. Cohen bv werd vanaf 2017 gemeden .
https://www.youtube.com/watch?v=REKHrhfQQOc
van de Zwitserse Publieke omroep over het Fascisme in Oekraïne.
De dubbelzinnige rol van Facebook in de rekrutering van AZOV strijders wereldwijd
https://theintercept.com/2022/02/24/ukraine-facebook-azov-battalion-russia/
Tenslotte deze mededeling van het Witte huis waaruit blijkt dat deze oorlog mag de Europeanen pijn doen maar niet de Amerikanen:
"The Biden administration has also resisted banning Russian oil imports, despite growing bipartisan support for the idea. White House officials have said implementing an embargo would reduce the global supply of oil and likely lead to higher gas prices for Americans. The U.S. got 3 percent of its oil imports from Russia in 2021, according to the American Fuel & Petrochemical Manufacturers".
Waarmee ik zeker deze oorlog niet wil verrechtvaardigen maar probeer wel een antwoord te zoeken naar het waarom ?
Anna Politkovskaja – in 2006 in Moskou vermoord in onopgeheldere omstandigheden – heeft ook de verschrikkingen van de Tweede Tsjetsjeense oorlog verslaan. Een medogenloze oorlog geleid door de toenmalige premier Poetin, die de vernedering van Rusland op het einde van de Eerste Tsjetsjeense oorlog weer goed wou maken. Haar reportages zijn gebundeld in het boek A Dirty War (uitg. Vintage Publishing).
Nu stelt president Poetin dat Rusland door het Westen is vernederd en bedrogen o.m. in de kwestie Oekraïne.
https://podcasts.apple.com/be/podcast/the-big-steal/id1498600409