De framing achter een verhaal: de zelfmoord van Dolmatov

Framing gaat over de samenhang tussen feiten. Over de context waarin je als verslaggever gebeurtenissen brengt. Het raamwerk waarin we nieuwsfeiten brengen noemen we een frame. Zo kan het zijn dat een krant of zender in land X een gebeurtenis in een andere context plaatst dan een medium in land Y. Een goed voorbeeld daarvan is de dood van de Russische activist Aleksandr Dolmatov.

Waar gaat het over? Op 17 januari stierf Aleksandr Dolmatov. Dolmatov was een Russische asielzoeker in Nederland. Hij pleegde zelfmoord in het uitzetcentrum in Rotterdam. Dat was nieuws in Rusland, maar ook in Nederland. Voor deze analyse beperken we ons tot de allereerste berichten over Dolmatov's dood.

NRC-Volkskrant-Kommersant

Als voorbeeld van de Nederlandse berichtgeving kijken we naar de Volkskrant en het NRC Handelsblad, de twee grote kwaliteitskranten. Voor de Russische berichtgeving nemen we Kommersant als voorbeeld (vertaling hieronder). Kommersant is geen heel duidelijk politiek gekleurde krant, het probeert het hele Russische publiek te bedienen, of tenminste het intellectuele segment ervan. Je zou Kommersant dus als politiek 'midden' kunnen categoriseren en expliciet Russisch. Net als Volkskrant en NRC eigenlijk, behalve dat die dan weer Nederlands zijn.

Dagblad Kommersant, #8, 18.01.2013 Figurant Bolotnoi-affaire pleegt zelfmoord in gevangenis In Nederland heeft een deelnemer aan de ongeregeldheden van 6 mei zichzelf om het leven gebracht. In een centrum voor mensen die gedeporteerd moeten worden, gelegen in Rotterdam (Nederland), heeft gisteren een figurant in de “Bolotnoi-affaire” zichzelf van het leven beroofd: Drugaya Rossiya-activist Aleksandr Dolmatov. De dag ervoor hadden de Nederlandse autoriteiten zijn aanvraag voor politiek asiel afgewezen en bereidden zij zich voor om hem terug te sturen naar zijn vaderland. Volgens zijn vrienden was de activist ten prooi gevallen aan een depressie toen hij tussen twee vuren in kwam: in het vaderland wachtte hem strafvervolging, en in Nederland eisten ze informatie van hem over zijn werk in een Russische wapenfabriek. Mensenrechtenorganisaties wijzen de Nederlandse autoriteiten aan als schuldig aan de dood van Dolmatov. En sympathisanten voeren vandaag actie voor het consulaat van dit land. Aleksandr Dolmatov, een lid van “Drugaya Rossiya”, ontvluchtte de Russische Federatie in juli 2012. Het oppositielid deed mee aan de “Mars van Miljoenen” op 6 mei, die eindigde in confrontaties met de politie op het Bolotnoi-plein. De nationale onderzoekscommissie kwalificeerde  de gebeurtenissen als massale ongeregeldheden. Bijna twee tiental deelnemers aan de actie werden gearresteerd. “Alexander zei zelf dat hij op het Bolotnoi-plein zichzelf niet meer in de hand kon houden en actief geweld gebruikte om zich te verzetten tegen de politie,” zegt perswoordvoerder Aleksandr Averin tegen Kommersant. Het huis van Dolmatov werd doorzocht, waarna hij er voor koos om Rusland te verlaten en zich tot de Nederlandse autoriteiten te wenden voor politiek asiel. Zijn verzoek werd echter geweigerd. Het is bekend dat hij nog in beroep kon gaan, maar over de redenen van de weigering wilde men op het departement voor immigratie en naturalisatie op het Ministerie van Justitie gisteren niets vertellen aan Kommersant. Volgens antifascist Denis Solopov (Die onder beschuldiging werd gesteld in de zaak over de aanslagen op het gemeentehuis van Khimki in 2010 en daarna asiel kreeg in Nederland) nam Dolmatov sinds begin januari geen contact meer op met zijn moeder op zijn advocaat. “Gisteren zond hij een SMS vanaf een onbekend nummer en kwam te weten dat hij in een deportatiegevangenis zat op het vliegveld van Rotterdam. En daarna werd bekend dat Aleksandr zijn leven had beëindigd” vertelt de activist. De advocaat en kennissen van de Drugaya Rossiya-aanhanger hebben te kennen gegeven dat hij eerder minstens twee zelfmoordpogingen heeft ondernomen door zijn polsen open te snijden in een kamp voor vluchtelingen in Dordrecht. Zijn laatste poging ondernam de Dolmatov afgelopen zondag. “Ze hebben hem toen kunnen redden, en hadden hem daarna eigenlijk onder een speciaal regime moeten plaatsen,” zegt Geert Ates van de internationale mensenrechtenorganisatie Stichting United. “Maar in plaats daarvan stuurden ze hem naar een gevangenis, waar niemand ook maar omkeek naar wat hij zou kunnen doen.” Volgens de heer Solopov, viel Dolmatov in een diepe depressie na de afwijzing van asielaanvraag. Voor zijn vlucht uit Rusland was hij Hoofd Ontwerper in de firma “Corporatie Tactische Raketwapens” (een producent van raketten voor verschillende doeleinden) en had hij toegang tot staatsgeheimen van het derde niveau (een van de laagste niveaus). Het bleek dat de Nederlandse autoriteiten geïnteresseerd waren in Dolmatov's kennis van Russische wapentechnologie. “Hij klaagde tegen mij dat in interviews, ambtenaren en politieagenten te actief en te lang door bleven vragen over zijn werk. Aleksandr zei dat hij niets heeft verteld,” zegt Solopov. Volgens Sergey Aksenov van Drugaya Rossiya heeft zijn medestander geen enkele keer gezegd dat hij van plan was zijn kennis te gebruiken om asiel te verkrijgen. “Maar desondanks worstelde hij met zijn deportatie, omdat hij zeker was dat ze bij de FSB hem niet zouden geloven en hem als verrader zouden aanmerken,” zegt hij. Mensenrechtenactivisten (letterlijk “rechtenbeschermers”) beweren dat de Nederlandse autoriteiten de verantwoordelijkheid dragen voor zijn dood. “De plaatselijk autoriteiten bekritiseren Rusland wegens onverschilligheid over mensenrechten, maar willen in dit geval uit economische overwegingen de regering niet afvallen. Ze geven iedereen die dat wil asiel, alleen niet aan diegenen die het ook daadwerkelijk nodig hebben” zegt Yevgeniy Arkhipov, hoofd van de vereniging voor mensenrechtenadvocaten. “We zullen deze zaak grondig onderzoeken,” Zegt Mikhail Fedotov, hoofd van de Presidentiële Raad voor de Mensenrechten en de Bevordering van het Maatschappelijk Middenveld tegen Kommersant. “De Nederlandse afdeling van Amnesty International heeft bevestigd dat ze bezig zijn met een aanvraag aan de plaatselijke autoriteiten in verband met de dood van het oppositielid. En vandaag gaan medestanders van het Drugaya Rossiya-lid de straat op om te demonstreren bij de Nederlandse Ambassade. Zaterdag vindt een vergelijkbare actie plaats in Kiev. Grigoriy Tumanov, Aleksandr Cernih, Yevgeniy Hvostik Verder: http://kommersant.ru/doc/2106787 Dagblad Kommersant, #8, 18.01.2013

De frames in deze teksten kunnen op verschillende niveaus geanalyseerd worden. Je kan kijken naar de selectie van de feiten, naar de prominentie van de feiten (de plaats in de tekst, de eventuele herhaling), naar het taalgebruik en de woordkeuze om die feiten te beschrijven, naar de suggestieve beweringen in de tekst en naar de illustraties. Vandaag kan je frames ook analyseren aan de hand van tags die informatie categoriseren in steekwoorden. Als je als wetenschappelijk onderzoeker de tagcloud van de Standaard kunt krijgen, dan zou je daar fantastisch onderzoek mee kunnen doen.

De feiten

Kijken we naar de selectie van de feiten zien we dat sommige feiten voor zowel de Russische als de Nederlandse media belangrijk zijn om te melden. Er zijn echter ook feiten die alleen in Rusland belangrijk zijn. Of alleen in Nederland.

Sommige feiten in de verschillende frames spreken elkaar bijna tegen, maar tegelijk schrijft geen van alle kranten dingen die echt onwaar zijn. Toch is het duidelijk dat media in de beide landen een totaal ander verhaal vertellen over de dood van Dolmatov.

Taalgebruik

Hetzelfde fenomeen doet zich voor op het niveau van het taalgebruik. Je kan daarbij kijken naar de feiten die in beide frames terugkomen, dus in zowel Kommersant als bij de Nederlandse bronnen. We nemen bijvoorbeeld de terminologie of de metaforen onder de loep. Dat levert enkele frappante voorbeelden op.

Het valt meteen op dat zowel in Rusland als in Nederland de buitenlandse instellingen van mindere kwaliteit zijn dan de binnenlandse. Het grote vingerwijzen is al meteen begonnen.

Suggestieve beweringen

Suggestieve beweringen zijn ook prima materiaal om frames te analyseren. Er is geen feitelijke onderbouwing voor, dus in principe heb je met een 'onversneden' stuk frame te maken. Suggestieve beweringen geven aan waar de gaten in het narratief zitten. De informatie waar de schrijver naar op zoek is en die hij vooralsnog niet heeft kunnen vinden. Het probleem met suggestieve beweringen is dat het niet bijzonder objectief is om ze expliciet te maken.

Ondergetekende denkt dat het veilig is om te zeggen dat Kommersant suggereert dat de Nederlandse overheid schuldig is aan Dolmatov’s dood. Of dat Dolmatov een labiele persoonlijkheid had. Ook later in de berichtgeving blijft de suggestie opduiken dat Dolmatov in Nederland misschien zelfs is vermoord.

Maar ook Volkskrant en NRC zijn niet vies van een potje suggereren. Bijvoorbeeld dat Dolmatov in zijn thuisland met belangrijke militaire geheimen werkte en dat de FSB om die reden in hem geïnteresseerd was. Volgens Kommersant had hij beperkte inzage in een van de laagste niveaus van geheimhouding. Er is ook de suggestie dat Dolmatov in eigen land gevaar liep voor hij naar Nederland vluchtte. Uit de beoordeling van zijn asielaanvraag blijkt het tegendeel, maar de suggestie blijft hangen.

Journalisten in de mainstream verslaggeving gaan op zoek naar informatie die deze suggesties expliciet kunnen maken. Deze suggestieve beweringen kwam ik tegen op de twitter van Rusland correspondent Olaf Koens (die overigens verder voortreffelijk werk aflevert). Koens gaat er in deze suggesties van uit dat de dood van Dolmatov vanuit Rusland zou zijn ingezet. Hij gelooft blijkbaar niet dat Nederlanders uit zichzelf een vluchteling zouden laten creperen.

Frames beschrijven

Met de analyse die we nu hebben over de berichtgeving over de dood van Dolmatov, kunnen we een werkhypothese opstellen. Dat doen we door het kader van de informatie te beschrijven, zo veel mogelijk feiten weg te laten en zo veel mogelijk in aannames te formuleren. Voor de Russische berichtgeving zou ik het dominante frame beschrijven als het “Westers Imperialisme-Frame”. Daar zitten de volgende kenmerken in:

• Het Westen houdt een illusie op dat ze respect heeft voor mensenrechten
• Ze probeert deze (onrealistische) standaarden op te leggen aan Rusland
• Russische activisten geloven dat in het Westen alles beter is, maar ze zijn misleid en naïef
• Het Westen gebruikt deze activisten als proxies om Rusland te verzwakken

Russische journalisten gaan bij het schrijven van hun verhaal op zoek naar feiten die dit narratief ondersteunen. Want de mate waarin een feit binnen dit frame past, bepaalt de relevantie. Dat is geen liegen. Alles wat ze schrijven is waar. Maar het is wel een selectieve weergave van de feiten.

Voor de Nederlandse berichtgeving zou ik het dominante frame beschrijven als het "Russische Dreiging Frame"

• Het Russische regime onderdrukt iedereen die anders is
• De geheime dienst FSB/KGB volgt iedereen, en heeft ook agenten in het Westen
• Het Russische regime = Vladimir Poetin
• De oppositie bestaat uit redelijke intellectuelen met westerse ideeën
• Leden van de oppositie zijn hun leven niet zeker vanwege hun politieke ideeën

En Nederlandse journalisten gaan bij het schrijven van een verhaal op zoek naar feiten die dit narratief ondersteunen. Want de mate waarin een feit binnen dit frame past, bepaalt de relevantie. Ook dat is geen liegen. Alles wat ze schrijven is waar. Maar het is wel een selectieve weergave van de feiten.

Als je die frames zo bekijkt zien ze er uit alsof ze al een jaar of zestig meegaan. Af en toe verschuift er iets. Vladimir Poetin vervangt Boris Yeltsin. Daarna zijn er geen feiten meer om de alcoholische uitspattingen van het Russische staatshoofd mee te verslaan. Dat gedeelte van het frame raakt in de vergetelheid. De KGB verdwijnt, maar de FSB komt er voor in de plaats. In grote lijnen blijft het frame hetzelfde. Journalisten blijken in de praktijk eigenlijk vooral op zoek naar manieren om het nieuws van gisteren nog een keer te vertellen, maar dan met de feiten van vandaag.

Bruikbaar

Leuk werkstukje, Dirk. Maar wat hebben we hier nu aan? Als je je bewust bent van dominante frames, weet je welke feiten journalisten makkelijk voor waar aannemen. Bijvoorbeeld dat Dolmatov westerse, liberale waarden aanhing. Dat zijn de feiten die je in twijfel kunt trekken. In werkelijkheid was Dolmatov lid van een partij die tamelijk autoritair geleid wordt door Eduard Limonov. Limonov is een van de grondleggers van de Russische punk, iemand die zich tijdens de oorlog in Joegoslavie vrijwillig als sniper meldde bij een Servische brigade, ooit heel Europa wilde inlijven in Groot-Rusland, pornografische literatuur schrijft en zich van eenzelfde thematiek en taalgebruik bedient in zijn politieke redevoeringen. Eerder een ongeleid nihilistisch projectiel dan een evenwichtig liberaal alternatief voor de huidige regering.

Je zou met die informatie een artikel kunnen schrijven over hoe Dolmatov door zijn eigen partij is opgestookt om naar het westen te vluchten, terwijl er eigenlijk niet zo veel aan de hand was. Hij was een keer gearresteerd tijdens een demonstratie. Big deal. Een normale partij naar westerse maatstaven had hem gerustgesteld: “Jongen, je gaat niet naar de gevangenis als je een keertje bij een rel betrokken bent. Maar hou je voortaan een beetje in.” Ze zouden hem hebben verteld dat er een advocaat voor hem klaar stond. En ze zouden hem hebben verteld dat het niet handig is om de regering waar hij raketten voor maakte een neofeodale dictatuur te noemen.

Dat zou een normale politieke partij zeggen. Niet zo “Drugaya Rossiya”. Die maken hem wijs dat hij Nelson Mandela is en dat hij naar Nederland moet vluchten. “Daar krijgt iedereen asiel” zoals advocaat Yevgeniy Arkhipov tegen Kommersant beweert. En nadat Dolmatov beseft hoe hij bedrogen is en hij, overmand door wanhoop, angst en schaamte, zichzelf van het leven berooft, venten ze zijn dood uit voor hun eigen publiciteit.

Nieuwe verhalen

Als je zoiets zou schrijven zou je niet liegen. Je geeft alleen de feiten selectief weer. Maar het is een narratief dat niet erg populair is. Dus de kans dat je een redactie vindt die een dergelijk artikel wil hebben is klein. Een gemiddelde redacteur herkent een dergelijk voorstel niet als nieuwswaardig en zal het binnen een paar seconden van tafel vegen. Onbekend maakt onbemind.

Je kunt een framing-analyse ook gebruiken om nieuwswaardige feiten te isoleren die mogelijk aanleiding zijn voor een nieuw verhaal. Dolmatov beweerde dat de Nederlandse autoriteiten hem onder druk hebben gezet om staatsgeheimen prijs te geven. Dat feit past niet in het Nederlandse Dolmatov-frame en dus slaat elke journalist het over. Maar misschien komt die informatie in een andere context beter tot zijn recht. Misschien heeft het zin om een aantal vluchtelingenorganisaties te bellen en te vragen of dit soort dingen inderdaad gebeuren. En hoe vaak komt zelfmoord onder asielzoekers eigenlijk voor? Voor een dergelijk artikel moet je als freelancer een stevige poot aan de grond hebben bij een redactie, maar het is te doen.

Maar waarschijnlijk is de bewering van Dolmatov gewoon niet waar en hebben de journalisten van Kommersant deze informatie alleen opgepikt omdat hij lekker in het frame past. Een Westerse macht die er op uit is om Russische staatsgeheimen te stelen over de rug van een naïeve demonstrant. Dat is te mooi om te laten liggen. En dus noemen we het toch maar even. ook al is het niet waar.

Dominante frames

En daarmee komen we op het derde punt wat je met een analyses van dominante frames kunt doen: desinformatie opsporen. Want informatie die in een dominant frame past, wordt zelden of nooit gecheckt. En zo ontwikkelt selectieve weergave zich uiteindelijk wel tot liegen. In de Russische pers blijft Drugaya Rossiya maar om onderzoeken vragen om de onderste steen boven te krijgen over hoe Dolmatov in een Nederlands concentratiekamp is doodgemarteld door de CIA. Zijn patriottisme heeft hij daar met de dood moeten bekopen.

Aan de Nederlandse kant doken op hun beurt berichten op over Dolmatov’s carriere als spion. Alleen werkte hij hier “mogelijk” voor de FSB. Die zou hem in 2008 hebben willen rekruteren om in Nederland lid te worden van.... jawel, stop de persen,.... “een organisatie”. Welke organisatie en waarom een onbeduidend gat als Nederland doet er niet toe, want het plaatje is compleet. Er is een Russische vluchteling, dus er moet iets over de FSB in.

Overigens heeft de FSB gewoon een kantoor in het pand van de “Corporatie Tactische Raketwapens” waar Dolmatov sinds 2004 werkte. Daar staat ook “ФСБ” op de deur. En daar zitten een paar agenten om er op toe te zien dat er niemand vandoor gaat met plannen om een korte afstandsraket te bouwen. In een stad als Moskou is dat geen overbodige luxe. Dus voordat de FSB Dolmatov “voor het eerst benaderde” in 2008, aten de “geheime” agenten van de FSB al vier jaar met hem in dezelfde kantine en schreven ze elke maand een rapportje over hem. Dat hij in zijn vrije tijd actief was voor een organisatie die geleid wordt door een losgeslagen gek en de Russische staat als fascistische dictatuur bestempelt, zal ongetwijfeld wel een keertje op een functioneringsgesprek ter sprake zijn gebracht. Het zou pas echt nieuws zijn als dat niet zou zijn gebeurd.

Voor zover de berichten over Dolmatov’s niet-bestaande carrière als spion uberhaupt feiten bevatten, zijn ze op zijn zachtst gezegd twijfelachtig. Desondanks is de gevestigde journalistiek in Nederland collectief deze richting ingeslagen.

Ten tijde van de overstroming in Krimsk stonden Westerse media er bol van hoe de oppositie probeerde de slachtoffers van de overstroming te helpen, en hoe Vladimir Poetin met draconische wetten probeerde dit soort burgerinitiatieven te verhinderen Ondergetekende had ook best zo’n stuk willen schrijven, al was het maar voor het geld. Maar in werkelijkheid kwam het merendeel van de vrijwillige humanitaire hulp vanuit regeringspartij Edinaya Rossiya. En de samenwerking tussen initiatieven vanuit de oppositie, regeringspartijen en de overheid was -ondanks wederzijds wantrouwen- niet heel slecht. De druk om binnen de dominante frames te schrijven is dus zo hoog, dat journalisten soms gewoon liegen om er tussen te komen. En de gemakzucht is dusdanig dat ze er ook mee wegkomen. Als je als journalist last hebt van beroepseer is het lastig opereren op een dergelijke markt.

En het nieuws is vergeven van dit soort mythes. Ooit ging ik voor Apache op stap met een groep Russische homo’s, want ik had gelezen hoe slecht deze mensen in Rusland behandeld werden. Toen ik de homo’s confronteerde met dit beeld, bleken ze zich er totaal niet in te herkennen.

Uitzonderingen op de regel

De markt voor nieuwsvoorziening binnen de dominante frames is zwaar verzadigd. Ook al heb je best wel een nieuwswaardige kwestie in een dominant frame. Er is meestal gewoon geen plaats op de bandwagon. Buiten de platgetreden paden is er echter een wereld te winnen. Terwijl alle Rusland-journalisten uit het Nederlands taalgebied op zoek gaan naar de uiterst relevante, maar verder fictieve FSB-connecties van Aleksandr Dolmatov, heb ik alle tijd om informatie te verzamelen, te checken en opnieuw te verpakken. Hier heb ik dat gedaan in een analytisch frame met de opbouw van een wetenschappelijk onderzoek. Dat is een vrij prettig frame, omdat het heel veel ruimte biedt aan feiten die anders blijven liggen. Mijn persoonlijke favoriet bij andere actuele gebeurtenissen is de betrokken wetenschapper. Die heeft doorgaans stukken minder last van dominante frames, en geeft vaak scherper dan menig journalist aan wat er precies nieuw is aan de gebeurtenis.

En zo stelt de theorie van framing me in staat af en toe iets nieuws te vertellen. Dat zijn niet meteen de verhalen die je in een grote krant zult lezen of op het nieuws zult zien. Het zijn ook geen verhalen waarvan ik pretendeer dat ze “het eerlijke verhaal” vertellen, in tegenstelling tot wat je in de mainstream verslaggeving leest. Bepaalde frames zijn vaak dominant omdat ze dicht bij de waarheid liggen, maar dat is niet altijd het geval. Wel is het een slecht idee om relevante, nieuwe informatie te marginaliseren omdat je graag elke dag hetzelfde verhaal wil vertellen.

(Dit artikel is een samenvatting van een gastcollege dat Dirk Janssen gaf in de cursus Politieke Communicatie aan de Universiteit van Amsterdam op 6 maart 2013)

Om het debat verder aan te zwengelen, zal Apache bij artikels die onder de noemer ‘mediakritiek’ verschijnen telkens een aantal concrete vragen formuleren. Het zijn enkele voorzetten, helemaal niet limitatief bedoeld. Ook via Facebook en Twitter hopen we dat uitspraken of stellingnamen worden bediscussieerd. Eens een discussie afgerond, bundelen we de reacties en opmerkingen die verschijnen op de site en elders op het net in een nieuw document.

1. Staat u als lezer stil bij de framing van een artikel / onderwerp?

2. Zijn journalisten zich daar volgens u voldoende van bewust?

3. Biedt inzicht in die framing mogelijkheden om een eigen insteek voor een verhaal te vinden?