Eind november 2019 kwam in de Verenigde Staten de film Dark Waters in de zalen. De rechtbankthriller vertelt het verhaal van advocaat Rob Bilott. In 1998 werd Bilott aangesproken door Wilbur Tennat, een veehouder uit Parkersburg, met de vraag juridische stappen te ondernemen tegen het chemiebedrijf DuPont. In totaal 190 koeien van Tennat stierven nadat ze hadden gedronken uit een nabijgelegen meer waarin DuPont chemisch afval loosde.
Advocaat Rob Bilott strijdt al ruim twintig jaar tegen DuPont, de chemiereus die de boerderij van zijn cliënt Wilbur Tennant moedwillig vergiftigde met PFOA. De rechtszaak die hij aanspande, legde het grootste milieuschandaal van de Verenigde Staten bloot. Apache publiceerde naar aanleiding van de release van Dark Waters een interview met Bilott.
De vraag van de veeboer uit West Virginia werd het begin van een decennialang aanslepende juridische strijd. Die leidde er finaal toe dat DuPont ruim 561 miljoen euro schadevergoeding uitbetaalde aan meer dan 3.500 gedupeerden.
Aan de vooravond van de première leidde de film tot een opmerkelijke melding van Bank of Amerika aan haar cliënteel. De grootste commerciële bank in de Verenigde Staten waarschuwde ervoor dat de film zou kunnen leiden tot gigantische schadeclaims tegen 3M, het chemiebedrijf waarvan dochter 3M Belgium verantwoordelijk is voor de historische vervuiling in de ruime omgeving van haar bedrijfssite in Zwijndrecht. In het meest extreme geval, zo waarschuwde Bank of America, zouden schadeclaims voor een totaalbedrag van 85 miljard euro kunnen volgen.
Zo’n vaart loopt het hier vooralsnog niet, al kan de recente klacht bij het parket tegen 3M het begin zijn van een Dark Waters-verhaal op z’n Belgisch. Niemand betwist dat het chemiebedrijf aan de basis ligt van een zware PFOS-vervuiling. Bovendien was 3M al jarenlang op de hoogte van de gezondheidsrisico’s van de PFAS – de grote groep zogenaamde ‘forever chemicals’ die niet of nauwelijks afbreekbaar zijn en waartoe PFOS behoort.
Hoewel de politieke wereld graag verklaart dat het principe ‘de vervuiler betaalt’ overeind blijft en dat 3M dus zal moeten opdraaien voor de verontreiniging, belooft het tot op heden gevolgde politieke parcours weinig goeds.
63 miljoen euro
Lantis, als bouwheer van de Oosterweelverbinding, en 3M sloten in 2018 een dading af. Die legt de kosten voor de grondbehandeling van de miljoenen kubieke meter af te graven grond bij de aanleg van de Scheldetunnel quasi volledig bij Lantis en dus de facto bij de Vlaamse belastingbetaler. Lantis mag 63 miljoen euro ophoesten, terwijl 3M amper 75.000 euro betaalt. Lantis ziet via de dading bovendien af van elk verder juridisch geschil daarover.
De dading ontslaat 3M in principe niet van de saneringsplicht, maar intussen zijn we het moment waarop 3M zelf besliste om te stoppen met de productie van PFOS al meer dan twintig jaar voorbij.
Al die tijd kon de ‘forever chemical’ waarvan ettelijke tonnen in de bedrijfsterreinen lekten zich verder verspreiden over de aanpalende terreinen. Dat levert bijzonder hoge concentraties PFOS op, niet alleen in de af te graven gronden voor de Scheltunnel trouwens. Ook staalnames verderop tonen dat het gevaarlijke goedje in veel te hoge concentraties verspreid is geraakt.
1,2 miljoen euro
Het is door het werk van één man – burgeractivist Thomas Goorden – dat Vlaanderen vandaag over PFAS en PFOS praat. Zonder hem hadden we het niet over de geheime dading van 63 miljoen euro tussen 3M en Lantis. Niemand zou hebben gepiept over de omstreden graafwerken voor de Oosterweeltunnel waarbij grote hoeveelheden zwaar met PFOS verontreinigde grond zullen verzet worden. We zouden niet discussiëren over de totstandkoming van de gehanteerde ‘veiligheidsnormen’ die mijlenver verwijderd zijn van de meest recente Europese inzichten. Niemand zou zich vragen stellen over de impact van de vervuiling op het grond- en drinkwater.
Dat er vandaag een parlementaire onderzoekscommissie is, is in belangrijke mate zijn verdienste. In enkele maanden deed hij wat politieke partijen, journalisten en milieuorganisaties niet konden: een gestold milieuschandaal boven water halen.
De voorbije twintig jaar gebeurde er nauwelijks iets. Het bedrijf kreeg enkel een bescheiden bodemsanering van de eigen terreinen opgelegd door afvalstoffenmaatschappij OVAM. De laatst beschikbare jaarrekening (2019) van 3M Belgium leert dat het bedrijf daarvoor welgeteld 1,2 miljoen euro voorziet:
“Het College van Zaakvoerders is van oordeel dat de voorziening in de boeken per 31 december 2019, van EUR 1.2 miljoen, op dit ogenblik de beste inschatting is van de verwachte kost voor de uitvoering van fase I van het saneringsproject.”
Dat bedrag staat niet enkel in schril contrast met het immense karakter van de vervuiling en de impact ervan op mens en milieu, het steekt ook af tegen de dividenden die 3M Belgium de voorbije tien jaar uitkeerde. De opeenvolgende jaarrekeningen leren dat de achterliggende aandeelhouders zich het voorbije decennium mochten verheugen op in totaal 225,6 miljoen euro aan uitgekeerde dividenden.
Oosterweel
De enorme dividenduitkeringen lijken de vraag of het grote geld de voorbije jaren primeerde op de volksgezondheid min of meer te beantwoorden. De vraag hoe en waarom dat kon gebeuren, blijft. De parlementaire onderzoekscommissie zal onder meer moeten uitzoeken welke rol het Oosterweeldossier daarbij speelt.
Er zijn nogal wat aanwijzingen dat de rol van het gigantische mobiliteitsproject – met een verwachte kostprijs van 4,5 miljard euro en een zeer tumultueuze voorgeschiedenis – behoorlijk groot is. De Scheldetunnel vormt het sluitstuk van de Oosterweelverbinding en wordt op Linkeroever gegraven vlak naast het Sint-Annabos, op een boogscheut van 3M.
Dat de gigantische hoeveelheden grond die daarbij verzet moeten worden zwaar vervuild zijn met PFOS is al heel lang geweten. De normen die Lantis hanteert in de omgevingsvergunning liggen ook veel hoger dan wat gangbaar is in andere landen. Ze wijken bovendien sterk af van meer recente wetenschappelijke bevindingen.
3M wist dat, Lantis wist dat, het gros van het Antwerpse stadsbestuur wist dat en de betrokken ministers in de Vlaamse Regering wisten dat. In het politiek stuurcomité van Lantis zetelen 9 personen. De verhouding tussen de partijpolitieke kleuren maakt duidelijk wie er de plak zwaait: 1 CD&V’er (Hilde Crevits), 2 Open Vld’ers (Lydia Peeters en Bart Somers) en 6 N-VA’ers (Ben Weyts, Zuhal Demir, Matthias Diependaele, Bart De Wever, Annick De Ridder en Koen Kennis).
0,9 microgram
Bij 3M, bij Lantis en binnen het politiek stuurcomité waren de problemen met de zware PFOS-verontreiniging al vele jaren bekend. Toch werd een omgevingsvergunning aangevraagd (en gekregen) waarbij, volgens het MER-onderzoek, alleen al voor het uitgraven van de Scheldtunnel 5,5 miljoen kubieke meter vervuilde grond zal worden verzet.
Volgens de betrokken politici zullen de werken de oplossing zijn, maar volgens wetenschappers is het gevaarlijk. In Nederland werd na een gelijkaardige verontreiniging in Dordrecht beslist dat gronden met 0,9 microgram PFOS per kilogram droge stof niet mochten verzet worden. De vergunning voor Lantis laat toe om gronden die tot 70 microgram PFOS per kilo droge stof bevatten, vrij te behandelen binnen de werfzone. Dat het om miljoenen kubieke meter grond gaat, maakt die vaststelling enkel pertinenter.
Het was echter niet de bedoeling dat daarover ook maar iets naar buiten zou komen. Bij die vaststelling kunnen niet enkel vragen worden gesteld vanuit het oogpunt volksgezondheid, de vraag is ook of de Vlaamse overheid en het Antwerpse stadsbestuur geen gigantisch juridisch risico nemen.
Juridische risico’s
De talrijke rechtszaken rond PFAS in de Verenigde Staten leren immers dat bedrijven zoals DuPont en 3M forse schadevergoedingen betalen aan mensen (of overheden) die de geleden schade kunnen aantonen. De eerdergenoemde waarschuwing van Bank of America naar aanleiding van de film Dark Waters kwam er echt niet zomaar.
Als de overheid in het volle besef van de risico’s op Linkeroever een gigantische zandbak graaft vol PFOS, dan is dat allerminst zonder juridische risico’s. De graafwerken waarbij PFOS vrijkomt, riskeren immers schade te berokkenen. Men stopt zich nu weg achter de door Lantis zelf aangevraagde waarden en de bijhorende omgevingsvergunning. Voor de rechtbank dreigt het principe van de zorgplicht van de overheid zwaarder te zullen doorwegen.
Ook al blijft 3M de historische vervuiler, de dading leert wie bij een eventuele clash daarover aan het langste eind riskeert te trekken. De dading impliceert bovendien dat Lantis en dus de Vlaamse Regering afziet van eventuele juridische stappen over (de risico’s eigen aan) het grondverzet. Dat is potentieel een veel groter probleem dan de inhoud van de deal – waarbij Lantis 63 miljoen euro betaalt.
Lobbymachine
Het lijkt er dan ook sterk op dat 3M de betrokken politieke overheden van het kastje naar de muur speelt en daarbij handig gebruik maakt van het politiek zeer geladen Oosterweeldossier. In tegenstelling tot wat de officiële naam bvba 3M Belgium doet vermoeden, gaat het allerminst om een klein bedrijf. Het Amerikaanse moederbedrijf noteert een jaarlijkse omzet van ongeveer 27 miljard euro en is daarmee een van de honderd grootste bedrijven in de Verenigde Staten. De achterliggende lobbymachine is navenant.
Het bedrijf bedient in de VS vooral de Republikeinse partij waarin ze een belangrijke medestander vindt in de strijd voor laksere milieuwetgeving en meer bescheiden veiligheidsnormen. Ook Europees is 3M zeer actief. Het lobbyregister van de Europese Unie leert dat 3M haar budget voor lobbydoeleinden de voorbije jaren optrok van 300.000 euro naar 650.000 euro. Vier lobbyisten – samen goed voor 2,5 fulltime medewerkers – deden vorig jaar beleidsbeïnvloedend werk voor 3M in Europa.
Dat 3M met Maxime Bureau de vorige (2017-2019) chairman van de American Chamber of Commerce bij de Europese Unie leverde, vertelt ook iets over de macht van het bedrijf. De AmCham wordt gezien als het belangrijkste lobbyorgaan van en voor Amerikaanse bedrijven. Vorig jaar spendeerde de AmCham EU 1,1 miljoen euro aan lobbywerk in de schoot van de Europese overheden.
3M spaart tegelijk ook kosten noch moeite om zich een groen imago aan te meten. Het wint geregeld prijzen voor groene investeringen en al in de jaren 90 was het bedrijf volop bezig met een soort greenwashing avant la lettre. In een artikel in The Washington Post uit 1993 profileert 3M zich als bijzonder transparant over de gebruikte chemische stoffen en over haar vergevorderde saneringstechnieken.
“Telkens we afvalwater in de rivier (de Schelde) lozen, wordt de rivier properder”, laat de toenmalige manager van de Zwijndrechtse vestiging zich ontvallen, waarna hij uit de doeken doet hoe het bedrijf lokaal krediet opbouwt door bijzonder transparant te communiceren over de gehanteerde technieken en de gebruikte chemicaliën.
70 microgram
Die uitspraken klinken 28 jaar later bijzonder wrang. Ze staan ook haaks op wat begin deze eeuw in de Amerikaanse staat Minnesota gebeurde. In 2002 zette de overheid er de eerste stappen om uiteindelijk in 2010 een rechtszaak op te starten tegen 3M naar aanleiding van de vervuiling van drinkwater en natuur met PFAS. Finaal stemde 3M in met een schikking waarbij de chemiereus de overheid meer dan 711 miljoen euro betaalde.
Die schikking werd bekend gemaakt op 20 februari 2018. Uitgerekend een dag later, op 21 februari 2018 kreeg Lantis een nota met daarin de net opgestelde richtwaarden (tot 70 microgram) voor PFOS in de grond die verzet mag worden bij de werken aan de Scheldtunnel.
Nog eens bijna drie jaar later, op 20 november 2020, zette de Vlaamse Regering het licht op groen voor de omgevingsvergunning voor de Oosterweelverbinding. Miljoenen kubieke meter met PFOS vervuilde grond (tot 70 microgram) zullen daarbij worden verzet en zijn vrij voor bewerking op het terrein zelf.
