Het Vlaams Parlement stemde woensdag unaniem voor een onderzoekscommissie die moet uitzoeken waar de informatiedoorstroming rond de PFOS-vervuiling in Zwijndrecht stokte en wie daarvoor verantwoordelijk is. Inzet is een rapport van toxicoloog Jan Tytgat uit 2017. Als reactie op een bodemonderzoek wees hij op de risico’s voor de volksgezondheid en de voedselketen, maar dat advies bereikte het brede publiek niet.
Nochtans zijn de hoge concentraties van PFOS in Zwijndrecht, en elders in Vlaanderen, al sinds begin jaren 2000 bekend. De afgelopen twee decennia raakten ook steeds meer details bekend over de verschillende gezondheidsrisico’s die verbonden zijn aan een opstapeling van perfluorverbindingen of PFAS (waarvan PFOS één soort is) in het menselijke lichaam.
Wetenschappers Wim De Coen van het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA) en bioloog Lieven Bervoets (UAntwerpen) trekken al sinds 2003 internationaal hoge ogen met hun wetenschappelijke bevindingen rond PFAS. Ze maten toen in Zwijndrecht de hoogste concentraties PFOS ooit in eieren van koolmezen, maar liepen in Vlaanderen “tegen een muur van gebrek aan normering”.
Toxicoloog Wim De Coen, ondertussen afdelingshoofd Risicobeoordeling bij ECHA, deed in 1999 een postdoctoraat rond de impact en verspreiding van PFOS aan de Michigan State University. In de Verenigde Staten waren al in de jaren 90 problemen met deze gevaarlijke stoffen. “De eerste onderzoeken maakten stelselmatig duidelijk dat de verspreiding van PFOS niet louter lokaal was, want we vonden sporen bij zowel pinguïns op de Zuidpool als ijsberen op de Noordpool."
"In het begin was er veel interactie over onderzoek met 3M, maar de eerste resultaten werden wel in twijfel getrokken: de data zouden niet kloppen en de stalen zouden gecontamineerd zijn in het lab. Het was indertijd wel een huzarenstuk om de aanwezigheid van PFOS te meten, want de apparatuur was niet zo geavanceerd als nu, maar de cijfers waren wel correct.”
Hoogste ter wereld
De Coen leidde tussen 1999 en 2007 het onderzoek aan de UAntwerpen naar de verspreiding en impact van PFOS.
“We keken als labo vooral naar de effecten. Omdat in Zwijndrecht een fabriek van 3M gevestigd was, dachten we dat de kans groot was dat daar ook PFOS te vinden was. De eerste metingen in het natuurreservaat Blokkersdijk (pal naast de werken aan de Oosterweeltunnel, red.) waren fameus, later vonden we ook hoge concentraties bij bosmuizen aan het Galgenweel.”
“3M was op de hoogte van het probleem en verklaarde dat ze met OVAM een soort van beschrijvend bodemonderzoek deden. Probleem was dat je op dat moment niet wist wel wat voor effect je bij welke dosissen mocht verwachten.”
Het onderzoek beperkte zich niet tot 3M in Zwijndrecht en omgeving. “Daarna voerden we metingen uit bij de vispopulatie in de Westerschelde en schaaldieren in de Noordzee, maar ook heel wat binnenwateren in Vlaanderen, samen met het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). Het is frustrerend dat in het begin geen alarmbellen afgingen bij dergelijk hoge waarden. Vergeet niet dat we op dat moment de hoogste waarden PFOS in de hele wereld maten.”
Regulering en normering
In 2002, ruim een kwarteeuw na de opstart, stopte 3M met de productie van PFOS in Zwijndrecht. Een sanering van het bedrijfsterrein en de vervuilde omgeving bleef uit. Dergelijke sanering werd — zoals bekend — ook niet afgedwongen door de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM).
In zijn jaarrapport 2020 beschrijft het INBO nog steeds te hoge concentraties PFOS en andere PFAS (overigens ook pcb’s, dioxines en het insecticide heptachloor) in baars en paling én de vogels en zoogdieren die deze vissen eten. Onderzoek van de Vlaamse Milieumaatschappij toont dat de milieukwaliteitsnorm op alle veertig meetlocaties in Vlaanderen overschreden werd. De onderzochte dieren hadden dus stelselmatig te hoge concentraties (geaccumuleerd) PFOS in hun spierweefsel.
“Dat 3M stopte met de productie van PFOS was bijzonder, maar de industriële installaties van 3M bleven wel stoffen uit dezelfde familie produceren. Er zijn andere perfluorverbindingen gemaakt, waarvan we later ook sporen terugvonden in onder meer zeehonden", zegt De Coen.
Een les die we kunnen trekken uit het verleden is volgens De Coen dat strikte regulering werkt. "Kijk naar daling van ftalaten (weekmakers) in het bloed. Dat komt door een Europese restrictie. We moeten er wel voor zorgen dat we niet van de regen in de drup terecht komen. In plaats van één individuele molecule te verbieden, moeten we eraan denken om families van molecules te verbieden. Het is logisch dat er vervanging komt. Politici moeten via beleidsmatige ingrepen zorgen dat innovatieve en creatieve chemiebedrijven tot andere veilige producten komen.”
De oorzaak van het probleem ligt bij het te lang uitblijven van duidelijke normen, merkt De Coen op. “Administraties doen wat ze moeten doen: ze kijken naar normen en als er geen normen zijn, dan is er voor hen geen probleem. Als je de regelgeving niet mee hebt, dan kan je blijven onderzoek doen, maar ga je niets veranderen. We liepen dus met ons hoofd tegen een muur van gebrek aan normering. Ik lig soms wakker van de vraag of ik niet meer had kunnen doen.”
Actieplan te laat
Sinds 2009 staat PFOS op een lijst van gevaarlijke stoffen waar de EU van af wil. FPOS behoort tot de zogenaamde persistente organische polluenten (POPS) waarvan de productie sinds 2001, door het Verdrag van Stockholm, beperkt wordt. POPS zijn uiterst giftige chemicaliën, die zich opstapelen in het lichaam en er langdurig aanwezig kunnen blijven.
“Je zou denken dat met die Europese regels alarmbellen afgingen, maar dat was opnieuw niet het geval. Administraties wachtten op een veilige norm, drempelwaarden werden bijgesteld, maar eigenlijk is men tien jaar te laat in actie geschoten", zegt De Coen.
Sinds 2019 werkt Vlaanderen aan een actieplan PFAS, de grotere noemer waaronder PFOS thuishoren. “Too little, too late”, zegt De Coen. “In Antwerpen bracht een onderzoeksgroep sinds halverwege de jaren 2000 verschillende doctoraten rond het thema op. Dat was toen uniek in Europa, we kregen zelfs fondsen uit het buitenland om ons werk te doen. We waren al van in het begin op weg om aan te tonen dat PFOS ingreep op de cholesterol-huishouding en hormoonverstorende eigenschappen had.”
Meer dan PFOS, meer dan Zwijndrecht
Professor biologie Lieven Bervoets (UAntwerpen) bestudeert al sinds 1991 toxische stoffen in waterlopen, bodems en levende organismen. “We hebben bij 3M enkel terrestrisch (bodem) metingen gedaan, maar aquatisch (water) op heel veel plekken in Vlaanderen”, zegt bioloog Bervoets. “Die PFAS zijn echter maar één stof tussen een heleboel andere stoffen die ook bijzonder schadelijk zijn, zoals DDT, dioxines, pcb’s, … Het probleem van normen die overschreden worden, is ook veel breder dan alleen rond Zwijndrecht.”
Toch hoopt professor Bervoets dat de aandacht voor de vervuiling bij 3M een breekijzer wordt. “Ik hoop dat dit een mentaliteitsverandering teweegbrengt. We doen al heel lang onderzoek naar PFAS en allerlei andere stoffen en zien ook regelmatig probleemgebieden. De vraag is alleen: wat gebeurt er met ons onderzoek? Aan sanering hangt een enorme kostprijs."
"In sommige gevallen is de bron van vervuiling echt wel heel duidelijk en zijn zelfs lozingspunten gekend.” Soms leidt dat ook tot oplossingen. De Vlaamse Milieumaatschappij, OVAM en Tessenderlo Chemie saneren bijvoorbeeld de Winterbeek over een traject van zeventien kilometer. Op het grondgebied van Beringen, Tessenderlo, Diest en Scherpenheuvel-Zichem is die rivier en haar oevers vervuild met zouten en zware metalen.
Lokale bronnen van verontreiniging zijn soms ook niet gekend, zoals bijvoorbeeld bij de hoge concentraties van PFAS bij vissen in de Demer, wat de kost van sanering volledig bij de belastingbetaler legt. “De kans is heel klein dat de vervuiling in de Demer van 3M afkomstig is, vaak blijft een vervuiler onbekend. Soms zijn er ook allerlei diffuse bronnen van verontreiniging.”
Alarmbel rinkelt
Bewustwording en sanering zijn twee belangrijke elementen om de problematiek aan te pakken, maar voorkomen is uiteraard nog beter. “Er moet een alarmbel klinken, want er komen nog altijd nieuwe producten op de markt waarvan we in de toekomst nieuwe problemen kunnen verwachten.”
Professor Bervoets ervaart niet alleen dat er nu meer aandacht is voor de problematiek is dan vroeger, hij erkent ook dat de (Europese) regelgeving gunstig evolueerde. “Toen pcb’s verboden werden, hadden vervangingsproducten eigenlijk dezelfde problematische eigenschappen. Maar sinds 2007 is er dankzij de Europese REACH-regulering een duidelijke verbetering. Nieuwe stoffen moeten uitgebreid getest en geëvalueerd, maar ook geregistreerd en geaccrediteerd."
"De achterliggende vraag over de toekomst van al die componenten moet zijn: welke producten hebben we echt nodig en wat voor alternatieven zijn er?"
