Tien bedenkingen bij de PFOS-onderzoekscommissie

De omgeving rond het Amerikaanse chemiebedrijf 3M in Zwijndrecht blijkt zwaar vervuild met PFOS. Die synthetische chemische stof is quasi niet afbreekbaar en problematisch voor mens en milieu. Dat zorgt ervoor dat de historische vervuiling – de productie van PFOS stopte in 2002 – tot op vandaag doorwerkt en ook de graafwerken voor de Oosterweelverbinding hypothekeert.

Of de parlementaire onderzoekscommissie antwoorden zal (kunnen) geven op de talloze vragen die de voorbije weken opborrelden, zal moeten blijken. De commissieleden kunnen tot op het bot gaan, maar het verleden leert dat parlementaire onderzoekscommissies ook wel eens verzanden in een klassieke botsing tussen oppositie en meerderheid.

Wanneer politieke belangen het halen op de zoektocht naar de waarheid riskeert de onderzoekscommissie uit te draaien op een eersteklas staatsbegrafenis van een netelige kwestie. Al kan het ook anders.

De rol van de voorzitter wordt daarbij belangrijk. Hij of zijn kan de werkzaamheden, de hoorzittingen en de getuigenissen sturen en deuren openwrikken die anders gesloten blijven. In de wandelgangen van het Vlaams Parlement circuleert als voorzitter de naam van Liesbeth Homans (N-VA), die ook voorzitter is van het Vlaams Parlement.

Apache lijstte tien vragen op over de totstandkoming van de parlementaire commissie, over de politieke spanning errond en over de inhoud die straks op tafel ligt.

1. Waarom suggereerde minister Demir (N-VA) vorige week de oprichting van een onderzoekscommissie?

Minister Zuhal Demir is bevoegd voor Leefmilieu en dus logischerwijze de eerste vakminister die in beeld komt in het PFOS-schandaal. Volgens waarnemers nam Demir de vlucht vooruit met haar suggestie in het parlementaire halfrond om een parlementaire onderzoekscommissie op de been te brengen.

Coalitiepartners Open Vld en CD&V, maar ook haar eigen partij N-VA, waren allerminst opgezet met haar onaangekondigde démarche. “Wat mij in dit verbaast, is dat collega Demir al anderhalf jaar bevoegde minister is”, zei viceminister-president Bart Somers (Open Vld) aan de openbare omroep. “Gedurende dat anderhalve jaar is er in de regering nooit aangekaart dat dit een ernstig dossier is. Ook in het parlement is daar steeds op een rustgevende manier op geantwoord.”

Ook viceminister-president Hilde Crevits (CD&V) kon haar kwaadheid maar moeilijk verbergen. Net als Somers wees ze erop dat Demir het dossier intussen al bijna twee jaar onder haar hoede heeft en het nooit problematiseerde in de schoot van de Vlaamse Regering.

Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) moest de boel kalmeren. Hij bleef formeel achter Demir staan, maar zijn uitspraak dat ze “wat te voortvarend’ was geweest", mag gelezen worden als een beleefde tik op de vingers.

2. Waar moeten de Vlaamse meerderheidspartijen zich aan verwachten?

Dat Open Vld, maar vooral ook CD&V en N-VA zelf not amused waren met de suggestie van Demir om een parlementaire onderzoekscommissie op te richten heeft alles te maken met de bevoegdheden van verschillende ministers in het PFOS-dossier.

De suggestie van Demir maakte het de meerderheidspartijen onmogelijk om zich (nog) tegen een onderzoekscommissie te kanten. Als straks de politieke verantwoordelijkheden op tafel komen, dreigen vooral CD&V en N-VA in de kijker te lopen.

Met Joke Schauvliege – op het einde kort vervangen door Koen Van den Heuvel – leverde CD&V een decennium lang (2009 tot 2019) de minister van Leefmilieu. Tien jaar werd met geen woord gerept over de PFOS-vervuiling, ook al volgden in die periode de nieuwe inzichten elkaar op over de gevaren voor de volksgezondheid en over de ernst van de bodemverontreiniging. Waarom werd jarenlang niets gedaan terwijl nu in allerijl lokaal maatregelen worden afgekondigd? 

Al heeft niet enkel CD&V iets uit te leggen. De dading die Lantis als bouwheer van de Oosterweel verbinding afsloot met historisch vervuiler 3M maakt dat ook de ministers bevoegd voor Mobiliteit en Openbare Werken in beeld komen. Vandaag is dat Lydia Peeters (Open Vld). Bovendien controleert een van haar kabinetsmedewerkers Lantis als regeringscommissaris.

De voorgaande legislatuur zat huidig Vlaams onderwijsminister Ben Weyts (N-VA) op de stoel van Peeters. Onder zijn bevoegdheid werd de omstreden dading tussen 3M en Lantis gemaakt waarbij de kosten doorgeschoven werden van het Amerikaanse bedrijf naar overheidsbedrijf Lantis, en dus de facto naar de belastingbetaler.

Weyts is niet de enige N-VA’er die in beeld komt. De raad van bestuur van Lantis bestaat grotendeels uit mensen met een duidelijke politieke kleur. Vooral de positie van de Antwerpse schepen van Mobiliteit Koen Kennis (N-VA) als ondervoorzitter van Lantis kan de partij parten spelen. Bovendien verhuisde de kabinetschef van Weyts aan de vooravond van het ondertekenen van de dading naar Lantis.

Daarnaast is er nog Groen die sinds jaar en dag de burgemeester in Zwijndrecht levert. Werd het lokale niveau op de hoogte gehouden, onder meer door de Vlaamse afvalstoffenmaatschappij OVAM? Kon er lokaal niet meer gedaan worden?

3. Welke administraties zijn betrokken bij de dading?

In de dading van 2018 staat dat Lantis en 3M "voor eens en voor altijd" afstand doen van juridische procedures over de PFOS-vervuiling op de werf. Op wiens vraag kwam die dading er? Werd Lantis door het Amerikaanse bedrijf gechanteerd met een mogelijk vertrek en het mogelijk verlies van arbeidsplaatsen? Burgeractivist Thomas Goorden, die het PFOS-schandaal aan de oppervlakte bracht, stelt alleszins verschillende bronnen te hebben die dat uitdrukkelijk verklaren. De parlementaire onderzoekscommissie kan hierover getuigen horen.

De CEO van Lantis verklaarde, onder meer in De Standaard, dat de politiek van meet af aan op de hoogte was van de dading en dus ook van het feit dat Lantis 63 miljoen euro betaalde terwijl 3M nauwelijks 75.000 euro ophoest voor de werken.

Bovendien zou Lantis van OVAM te horen hebben gekregen dat er geen bijkomende maatregelen nodig waren om de volksgezondheid te garanderen. Onder meer Nederlandse specialisten zijn overtuigd van het tegenovergestelde: volgens hen houden de werken ernstige risico’s in voor de volksgezondheid. De parlementaire onderzoekscommissie kan concrete documenten, mailverkeer of verslagen van de raad van bestuur van Lantis opvragen om de verklaringen van de CEO te verifiëren.

De vraag is ook of de redenering van Lantis steekhoudt dat de 63 miljoen euro een zoenoffer is om een eindeloze juridische strijd te vermijden die de voortgang van de werken ernstig zou kunnen vertragen. Was er niet veeleer sprake van grote politieke druk en moest, koste wat kost, nog voor de verkiezingen van 2019 de eerste schop in de grond voor de Oosterweelverbinding? Was Lantis in deze de uitvoerder van een politieke, electoraal gestuurde beslissing?

Het roept ook de vraag op of Lantis met nog meer bedrijven een dading heeft afgesloten om Oosterweel aan te kunnen leggen. Waarom kozen Lantis en 3M expliciet voor een 'zwijgclausule' terwijl er tientallen miljoenen euro publieke middelen op tafel werden gelegd? Is de inhoud van de dading besproken op de raad van bestuur of werd ‘en petit comité’ beslist? 

Wat wist de 'politieke stuurgroep' van Lantis, met afgevaardigden van het Antwerpse schepencollege en de Vlaamse ministers van Leefmilieu en Openbare Werken, over de ernst van de vervuiling en de dading?

4. Wordt in de Vlaamse begroting melding gemaakt van de dading?

In het Vlaams Parlement verklaarde Jan Debucquoy van het Rekenhof eind maart dat de saneringskost van 63 miljoen euro niet begroot was. Intussen is er wel 26,8 miljoen beschikbaar via het Vlaams Fonds voor de Lastendelging en 23 miljoen euro van het relancebudget. Vreemd genoeg staan de bedragen pas in de begroting 2021 vermeld terwijl de dading al in 2018 werd afgesloten.

Bovendien was Lantis al sinds 2008 op de hoogte van de vervuiling en liet het zelf de normen opstellen om de grond bij de werken te saneren.

5. Waarom kreeg Lantis in 2015 een uitzondering op het decreet Deugdelijk Bestuur?

Het Vlaamse decreet Deugdelijk Bestuur voorziet dat in de raden van bestuur van overheidsbedrijven minstens een derde onafhankelijke bestuurders zetelt. In het geval van Lantis werden die onafhankelijke bestuurders niet gezocht via een open oproep, waardoor de Vlaamse Regering in 2015 besliste om de toenmalige Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel (BAM) een uitzondering toe te kennen. Nochtans is bouwheer Lantis (ex-BAM) een nv van publiek recht en valt Lantis dus integraal onder het decreet Deugdelijk Bestuur.

6. Worden de werken aan Oosterweel niet beter opgeschort?

Niemand die nog ontkent dat de gronden waarin gegraven wordt voor de aanleg van de Oosterweelverbinding een hoog gehalte aan PFOS bevatten. Milieuorganisaties Bond Beter Leefmilieu en Greenpeace pleiten dan ook voor de opschorting van de werken tot er antwoorden zijn op het vlak van gezondheidsrisico’s, kostprijs en aansprakelijkheid. De organisaties dreigen met juridische actie als het voorzorgsprincipe niet wordt toegepast.

Buitenlandse experten waarschuwen dat bij de werken PFOS riskeert vrij te komen en dat de maatregelen die Lantis neemt om dat te voorkomen niet voldoen. Ook de geplande berging van de gigantische hoeveelheden vervuilde grond wordt door experten op de korrel genomen.

De vraag is of een opschorting van de werken veel zoden aan de dijk brengt. Het kan tijdelijk helpen om het probleem niet ernstiger te maken dan het momenteel is. De ernstig vervuilde gronden inpakken, kan een optie zijn, gesteld dat het volgens de regels van de kunst gebeurt. Ook dan is het slechts uitstel van executie en wordt de volgende generatie opgezadeld met het probleem. Om de gronden echt te saneren is het aantal oplossingen beperkt. Ze zijn bovendien zeer tijdrovend en duur.

7. Kan 3M nog altijd als vervuiler voor de sanering betalen?

Voor het deel van de gronden die ‘verzet’ worden om een tunnel voor de Oosterweelverbinding aan te leggen, lijkt het kalf door de dading definitief verdronken. Er is wel nog meer grond die niet in de eigenlijke projectzone ligt en mogelijk vervuild is. Daarover gaat de dading niet. Bovendien blijft de vraag of 3M niet saneringsplichtig blijft. In principe kan OVAM die sanering opleggen aan het bedrijf.

8. Waarom nam OVAM pas op 14 juni voorzorgsmaatregelen voor bewoners die in de onmiddellijke omgeving wonen van 3M?

Dat er nu maatregelen zijn genomen, is vanzelfsprekend een goede zaak. Het is veel moeilijker om uit te leggen waarom er de voorbije decennia nooit iets is gebeurd, op een (bescheiden) verplichte sanering van de terreinen van 3M na. De vervuiling met PFOS is historisch. Tientallen jaren al zit het goedje in de grond en kon het via het grondwater uitspoelen richting aanpalende gronden. Al die tijd aten mensen uit de buurt de eieren van hun eigen kippen of de groenten uit hun eigen moestuintjes.

Nochtans waren er al vele jaren duidelijke aanwijzingen dat PFOS in zeer hoge doses aanwezig was én dat de stof ernstige risico’s in zich draagt voor mens en milieu. De wetenschappelijke literatuur daarover is duidelijk.

In 2004 berichtten kranten over alarmerende concentraties PFOS in weefselstalen van vissen, krabbel en garnalen aan de Noordzeekust en in de Westerschelde. Daarbij werd expliciet verwezen naar de jarenlange productie van PFOS door 3M waardoor het bedrijf “een van de mogelijke oorzaken zou kunnen zijn”. In dezelfde periode verschenen ook studies over extreem hoge concentraties PFOS in bosmuizen in het aanpalende natuurgebied Blokkersdijk.

In 2017 al formuleerde toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven) een reeks aanbevelingen, naar aanleiding van de hoge concentraties PFOS. Die bereikten de brede bevolking niet.

In afwachting van (ver)strenge(de) normen zou het voorzorgsprincipe moeten gespeeld hebben. Hoe kan het dat al die tijd niets gebeurde? Ligt de schuld bij OVAM? Bij de bevoegde politici? Gaat het om een gedeelde verantwoordelijkheid? Of is het gebrek aan dadendrang innig verweven met het Oosterweel-dossier? Klopt de verklaring van de CEO van Lantis dat OVAM het niet nodig vond om over de vervuiling te communiceren? Dat zijn wellicht de belangrijkste vragen die op de tafel van de parlementaire onderzoekscommissie belanden.

9. Waarom zijn onze milieunormen veel soepeler dan in de buurlanden?

Wanneer over bepaalde producten geen decretale bodemsaneringsnormen zijn, mogen bodemdeskundigen zelf toetsings-, richt-, en streefwaarden voorstellen, waarna OVAM die al dan niet valideert.

Daarbij wordt gekeken naar buitenlandse normen en regels. De ontwerprichtlijn 'PFAS-Grondverzet' die door Lantis werd gevraagd, legt – in afwachting van een echt normeringskader – een toetsingswaarde vast van maximaal 8 microgram per kilo droge stof voor vrij gebruik als bodem en 70 microgram per kilo droge stof voor bouwkundig bodemgebruik. Sinds 1 april 2021 is de bovengrens voor vrij gebruik als bodem teruggebracht naar maximaal 3 microgram per kilo droge stof.

Baseerden de ingenieursbureaus (RoTS) die een voorstel uitwerkten op vraag van Lantis zich daarvoor op de bestaande resultaten van bodemstalen nabij 3M? De door hen gehanteerde waarden passen in elk geval wonderwel in de plannen van Lantis. Veel beter alleszins dan de bestaande Nederlandse en Duitse normen. De vraag wordt dan waarom de ingenieursbureaus niet, zoals gebruikelijk is bij dit soort oefeningen, hebben gekeken naar de veel strengere buitenlandse normen.

10. Wat met nieuwe inzichten?

In hun verdediging van de genomen beslissingen wijzen betrokken spelers zoals OVAM, Lantis en 3M systematisch naar het ‘voortschrijdend inzicht’. Het klopt dat de wetenschappelijke inzichten over de gevaren van PFOS voor mens en milieu de voorbije jaren zijn geëvolueerd. Dat neemt niet weg dat er wel degelijk beduidend sneller en krachtdadiger ingegrepen kon worden.

In Nederland hanteert het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) een toetsingswaarde van 3 microgram PFOS per kilogram als norm. OVAM paste de toetsingswaarden intussen (op 5 maart 2021) ook naar beneden aan. De door OVAM gehanteerde streefwaarde is intussen 1,5 microgram per kilo. De richtwaarde is, zoals in Nederland 3 microgram.

De bouwvergunning voor Lantis werd afgeleverd op basis van de oude normen die op vraag van Lantis zelf tot stand kwamen. De vraag is of die vergunning – vanuit het oogpunt volksgezondheid en vanuit het voorzorgsprincipe – niet moet worden aangepast aan de nieuwe inzichten.