Vlaams minister van Leefmilieu Zuhal Demir (N-VA) kondigde zondag (13/6) een grootschalig bloedonderzoek aan om te zien of gezondheidsnormen voor PFOS overschreden worden in Zwijndrecht en omgeving. Ze deed die aankondiging nadat steeds meer details bekend raakten over de omvang van de PFOS-vervuiling van de 3M-fabriek van Zwijndrecht.
Sinds 2002 zoekt het Steunpunt Milieu & Gezondheid van het Departement Omgeving (Vlaamse overheid) gericht naar schadelijke chemische stoffen in bloed-, urine- en haarstalen van Vlamingen. De resultaten uit de stalen dienen om Vlaamse referentiewaarden te berekenen, om evoluties in de tijd te zien of vergelijkingen mogelijk te maken met buitenlandse meetcampagnes. Het Steunpunt toetst de meetcijfers voorts aan allerlei normen om mogelijke gezondheidseffecten in kaart te brengen.
Tien perfluorverbindingen
Voor de vierde meetcampagne (2016-2020) nam het steunpunt stalen af van 428 jongeren uit het derde jaar secundair onderwijs in twintig Vlaamse scholen uit de vijf provincies. Er werd getest op meer dan zeventig milieuvervuilende stoffen of hun afbraakproducten. Het steunpunt zocht ook naar twaalf soorten perfluorverbindingen. Daarvan vond het samen met negen andere gelijkaardige stoffen PFOS (perfluoroctaansulfonzuur) in het bloed terug.
Perfluorverbindingen verspreiden zich over het hele lichaam, met de hoogste concentraties in de lever, nieren en het bloed. Het zijn ‘persistente stoffen’, wat betekent dat de concentraties de blootstelling van de voorbije jaren tonen.
Het voorbije jaar interpreteerde het Steunpunt Milieu & Gezondheid de concentraties van de perfluorverbindingen in het bloedserum van de tieners aan de hand van twee gezondheidsnormen.
Lagere normen
In april 2020 stelde de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) een nieuwe gezondheidskundige toetsingswaarde (GTW) voor. Die GWT is gebaseerd op de som van de serumconcentraties van vier perfluorverbindingen (PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS) waaraan de mens het meest wordt blootgesteld. De voorgestelde toetsingswaarde was 12,6 microgram per liter serum.
Op basis van de afgenomen bloedstalen uit het Vlaams Humane biomonitoringsprogramma bleek dat de vier perfluorverbindingen bij 97% van de jongeren onder die toetsingswaarde ligt. Die informatie voegde het Steunpunt Milieu & Gezondheid in mei 2020 als update toe aan een eerste versie van het rapport van februari 2020.
Op 3 juni 2021 publiceerde het steunpunt een derde update van het rapport. De meetresultaten van de perfluorverbindingen in het serum van Vlaamse jongeren worden getoetst aan (opnieuw) een nieuwe gezondheidskundige toetsingswaarde (GWT) van de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA). De hoogste toetsingswaarde voor PFOS en PFOA bleek verouderd, zo maakten de onderzoekers in september 2020 bekend.
De strengere Europese waarden volgden na een publieke inspraakronde in april 2020. De maximale blootstellingswaarde van de vier perfluorverbindingen werd verlaagd naar 6,9 microgram per liter serum tegenover de 12,5 microgram per liter van een een half jaar eerder. Die limietwaarde zou ook beschermen tegen andere schadelijke effecten van PFAS, waaronder hormoonverstoring.
15,7% overschrijdingen
Het Steunpunt Milieu & Gezondheid toetste de bloedstalen van Vlaamse jongeren dit voorjaar aan de nieuwe normen. Uit de resultaten blijkt dat niet 3%, maar 15,7% van de onderzochte jongeren te hoge waarden vertonen. We lezen het volgende:
Vergelijking van de meetwaarden in de Vlaamse referentiepopulatie met deze gezondheidskundige toetsingswaarde toont aan dat de som van PFOS+PFHxS+PFOA+PFNA bij 64 van de 410 jongeren hoger is dan 6,9 microgram per liter.
Afzonderlijk blijkt dat de gezondheidskundige toetsingswaarde voor PFOA en PFOS bij respectievelijk 4 en 10% van de deelnemende jongeren wordt overschreden. De overige 1,7% is afkomstig van de twee andere perfluorverbindingen (PFHxS en PFNA) samen.
In de conclusie volgen enkele belangrijke opmerkingen. Zo blijkt de toetsingswaarde afgeleid te zijn uit onderzoek bij volwassenenen en stapelen sommige PFAS (zoals PFOS en PFOA) zich op in het lichaam, waardoor hogere waarden worden gemeten bij toenemende leeftijd. De wetenschappers merken bovendien op dat de overschrijdingen niet geïnterpreteerd kunnen worden op individueel niveau, maar dat “een meetbaar gezondheidsrisico op populatieniveau niet kan worden uitgesloten”.
Voor heel wat nieuwere chemische stoffen zijn er geen gezondheidskundige toetsingswaarden beschikbaar en kan deze vergelijking niet gemaakt worden. Daarnaast staat in het rapport dat de onderzochte perfluorverbindingen deel uitmaken van een groep van ruim zesduizend chemische stoffen.
“De meeste van deze vervangers worden in de markt gezet als minder schadelijk, maar in de praktijk is de gezondheidsimpact nog weinig onderzocht. Verder onderzoek naar de invloed van de gezondheid is dus nodig, om te vermijden dat schadelijke stoffen vervangen worden door andere stoffen die achteraf even schadelijk blijken te zijn. Onze studie toont alvast aan de meeste van die nieuwe stoffen bij een groot deel van de jongeren in het lichaam voorkomen.“
Zorgwekkende stoffen
Vanwege hun water-, vuil-, en vetafstotende eigenschappen en hun hittebestendigheid worden perfluorverbindingen vaak gebruikt voor de productie van kookmateriaal, textiel, papier en karton en brandblusapparaten. Via bodem en waterverontreiniging kunnen de stoffen in gewassen en dieren of dierlijke voedingsproducten terecht komen. Perfluorverbindingen kunnen ook via verpakkingsmaterialen in voeding belanden. Daarnaast kunnen we ze inademen via stofdeeltjes uit textiel of uitstoot.
Studies bij proefdieren en mensen brengen langdurige blootstelling in verband met hormoonverstoring, verhoogde cholesterolgehalten, verstoren van leverwerking en een verhoogd kankerrisico. Daarnaast worden de stoffen in verband gebracht met een reeks zwangerschapsproblemen.
In het rapport lezen we:
Tot nu toe werden vooral PFOS, PFOA, PFHxS en PFNA onderzocht, er is nog weinig gekend over gezondheidseffecten van de vele andere perfluorverbindingen. Bovendien is er weinig kennis over de gezondheidseffecten van lage maar levenslange blootstellingsgehalten of blootstelling aan mengsels van perfluorverbindingen.
De EU-wetgeving beschouwt de perfluorverbindingen PFOS en PFOA als gevaarlijke stoffen. Het gebruik is aan regels gebonden. Het Steunpunt Milieu & Gezondheid verwacht dat het aantal toepassingen de komende jaren zal beperkt worden. De verbindingen PFNA en PFHxS zijn opgenomen in een lijst van zorgwekkende stoffen.
