De Kat en de mannen van PFOS-afval

Intussen gaat geen dag voorbij of kranten openen met nieuwe, vaak stuitende bevindingen in het PFOS-dossier. Het Vlaams Parlement kan niet achterblijven en zet een onderzoekscommissie in de steigers. Die komt er na een demarche van bevoegd minister Zuhal Demir (N-VA) die met haar onaangekondigde vraag voor een onderzoekscommissie flink brokken maakt binnen de Vlaamse Regering.

Gingen de alarmbellen meteen af?  

Thomas Goorden: “Ik ben meteen vragen beginnen te stellen aan Lantis. Hun reactie was in eerste instantie geruststellend: er is geen probleem, alles is onder controle. Behalve de Noorse studie had ik op dat moment ook geen data. Ik kon dus niet doorvragen.”

Maar dat veranderde begin dit jaar.

Goorden: “In januari werd ik gecontacteerd door Frank van Houtte, actievoerder bij Red onze Kleiputten in Boom. Daar plant men grote hoeveelheden opgegraven grond van de Oosterweelwerken te storten. Frank had de bodemonderzoeken van 3M opgevraagd bij de openbare Vlaamse afvalmaatschappij OVAM en ze ook gekregen. Het was een dump van 300 MB aan pdf-files waar hij moeilijk weg mee kon. Het is de hel en helaas ook een beproefde methode: actievoerders begraven onder een gigantische berg papier en data. Maar we hebben ons niet laten ontmoedigen en zijn beginnen zoeken.”

Met succes?

Goorden: “In een document van 2018 botste ik op een fotokopie van een grondwateronderzoek uit 2000. Daarop stonden onwaarschijnlijk hoge getallen. Eerst dacht ik dat ze een punt hadden gezet in plaats van een komma, maar dat bleek niet zo te zijn: de cijfers toonden een gigantische vervuiling met PFOS. In het grondwater werden waarden gemeten die tot de helft van het saturatieniveau van water gaan. Dat betekent concreet dat je echt heel veel moeite zou moeten doen om er nog meer PFOS in te krijgen.” 

“Dat was het moment waarop de gigantische omvang van het probleem tot me doordrong: hier ligt een toxische krater. Zo’n vervuiling stopt natuurlijk niet netjes aan de grens van een bedrijfsterrein. Via het grondwater raakt het verspreid en komt PFOS in het milieu terecht. Die vrees werd bevestigd door studies die al in 2004 in de pers kwamen en waarbij sterk verhoogde concentraties PFOS werden aangetoond in bosmuizen in het naburige Blokkersdijk. Die diertjes zaten propvol PFOS.”

Hebben we intussen een scherp beeld van de grootte van de vervuiling?

Goorden: “Tot nu toe heb ik één keer goed nieuws gehoord over PFOS: dat was toen ik hoorde dat het niet meer detecteerbaar is in drinkwater. Dat betekent wellicht dat drinkwater door koolstoffilters wordt geduwd, dat moet ergens na 2009 gestart zijn. Voor die filters waren we wellicht allemaal PFOS aan het drinken. Eigenlijk is heel Vlaanderen door PFOS aangetast. De sterkste concentraties zitten natuurlijk bij 3M, maar vandaar vertrekt een vervuilingspluim waarvan we nog niet goed weten hoe ver ze reikt en hoe geconcentreerd ze is."

In een zeer recent rapport van de Universiteit Antwerpen krijgen bewoners in een straal van 15 kilometer rond 3M de raad om geen kippeneieren meer te eten.

Goorden: "Dat rapport zegt inderdaad dat de problemen wellicht veel groter zijn dan we graag zouden willen. Voor groenten uit de tuin zal de perimeter wellicht een stuk kleiner zijn, maar wel nog steeds problematisch, vrees ik."

"In het Nederlandse Dordrecht (waar fabrikant Chemours/DuPont voor een vervuiling met gelijkaardige chemische stoffen zorgde, ToC) raadt de Nederlandse overheid af om groenten en fruit te eten uit de eigen moestuin wanneer die in een straal van één kilometer rond het bedrijfsterrein ligt. De cijfers geven aan dat de vervuiling door 3M mogelijk een twintigtal keer groter is dan in Dordrecht. De precieze impact daarvan is onduidelijk, maar mijn vrees is dat dit de dioxinecrisis zal overschaduwen. We zitten met een toxische erfenis van enkele decennia waarvan we nu de rekening gepresenteerd krijgen.”

Sinds wanneer weten we zeker dat PFOS problematisch is voor mensen?

Goorden: “Een andere producent, Chemours/DuPont, wist het al in de jaren 70-80. Zwangere vrouwen werden er van de productieband gehaald en bij interne bloedonderzoeken van medewerkers zagen ze opvallend meer kankers. Er zijn zelfs onderzoeken uit Antwerpen die opduiken in rechtszaken in de Verenigde Staten. Mogelijk zonder dat de werknemers van 3M het zelf ooit hebben geweten.”

Wanneer zou de overheid het moeten hebben geweten?

Goorden: “Wie de Amerikaanse studies van begin deze eeuw volgde, zou zich toch grote zorgen moeten hebben gemaakt. Zeker toen de studies in 2004 zeer hoge concentraties PFOS in bosmuizen aantoonde. Helaas is de Vlaamse overheid nooit verder gekomen dan via OVAM een heel bescheiden bodemsaneringsplan voor 3M goed te keuren. Daarmee was de kous af."

“Je moet weten dat 3M in 2002 uit eigen beweging is gestopt met de productie van PFOS. Onze overheid heeft hen daarvoor geen enkele beperking opgelegd. Eigenlijk is het simpel: de overheid kon en moest weten dat er een zeer groot probleem was.”

Weten we hoe PFOS op de terreinen van 3M in de bodem terecht is gekomen?

Goorden: “De bodemsaneringsdocumenten tonen dat 3M lange tijd helemaal geen chemische riolering had. Pas in 2003 meldt het bedrijf dat het over een chemische riolering beschikt en dat ze sindsdien ook lekken kunnen detecteren. Bij mij roept dat meteen de vraag op wat er voordien met de lekken gebeurde."

“Op het terrein was ook een groot bezinkbekken. Dat kan je op foto’s zien. De vraag is wat 3M daar allemaal heeft ingegooid. Op een bepaald moment hebben ze het slib uit het bekken gebruikt en als een experiment uitgestreken over het terrein om te kijken of ze dat als een soort mest konden gebruiken. Ze hebben er zelfs graan op proberen te kweken. Dat bleek zo slecht dat het niet eens aan dieren kon gevoederd worden. Vervolgens hebben ze er populieren op geplant.”

Hoeveel ton PFOS zit er in de grond?

Goorden: “De schatting van de overheid momenteel is dat er tien ton PFOS onder de grond zit, alleen al op de bedrijfsterreinen van 3M zelf. Dat cijfer is gebaseerd op een meting meer dan tien jaar geleden. Ook toen al was er PFOS uitgespoeld naar de omliggende terreinen via het grondwater. De kans is ook groot dat 3M rechtstreeks PFOS in de Schelde heeft geloosd. Alleszins is het zonneklaar dat er meer dan gewoon een paar kilo PFOS in de omliggende terreinen zijn terechtgekomen. Wellicht spreken we over verschillende tonnen van het gevaarlijk spul.”

Bij wie leg je de verantwoordelijkheid daarvoor?

Goorden: “In de eerste plaats bij de vervuiler zelf natuurlijk. Maar 3M kan zich verschuilen achter het feit dat het bedrijf altijd vergunningen heeft gekregen van de Vlaamse overheid. De morele verantwoordelijkheid van 3M is verpletterend, maar de juridische discussie erover belooft lastiger te worden."

“Bij Lantis liggen de kaarten anders. Zij hebben een geheime dading afgesloten met 3M over het afvoeren van de zwaar verontreinigde grond. Dat heeft Lantis intussen zelf toegegeven. Maar Lantis heeft ook bewust gefraudeerd met de milieunormen om het uitgraven van de Oosterweeltunnel niet te hypothekeren.”

Dat zijn harde woorden.

Goorden: “De milieunorm die ze hanteren is 70 microgram. Alleen is er geen enkele toxicologische studie die dat cijfer naar voor schuift. Verre van. In Nederland wordt nu zelfs de 3 microgram norm naar beneden bijgesteld. Er is wel een studie van RoTS (Rechteroever Tunnel Specialisten). Dat is een samenwerking van de ingenieursbureaus Witteveen + Bos en Sweco. Die hebben zogezegd ‘onafhankelijke milieunormen’ geschreven. Maar wat je heel duidelijk ziet is dat RoTS op het moment dat ze die normen bepaalde, al stalen in de hand had en dus wist wat er in de grond zit. Dat is sowieso een heel slecht idee, maar het is overduidelijk dat ze op zoek zijn gegaan naar waarden die Lantis goed uitkwamen en die cijfers vervolgens in een rapport hebben gedropt.”

Dat laat Lantis wel toe om desgevallend de hete aardappel door te schuiven naar ROTS

Goorden: “Zo makkelijk zal dat niet zijn. We beschikken over documenten die tonen dat Lantis zich zeer actief heeft gemoeid met de totstandkoming van die milieunormen. De dading tussen 3M en Lantis toont ook dat er gecoördineerd werd. Alles gebeurde tegelijkertijd, in dezelfde periode. Vanaf de zomer van 2017 tot februari 2018 heeft Lantis zich in dit dossier als een heel bezig bijtje gedragen. Er is een golf van corruptie door het systeem gegaan waarna geland is met cijfers die de betrokkenen toevallig bijzonder goed uitkwamen.”

Wie binnen Lantis zou daarvan op de hoogte zijn geweest? Er zitten politieke kleppers binnen de raad van bestuur. De Antwerpse schepen Koen Kennis (N-VA) bijvoorbeeld is er ondervoorzitter.

Goorden: “We weten met zekerheid dat de dading bij een flink aantal leden van de raad van bestuur bekend was. Of de hele raad van bestuur op de hoogte was, is een spannende, maar voorlopig nog onopgehelderde vraag. Misschien kan een parlementaire onderzoekscommissie daar klaarheid over scheppen."

“Daarnaast zijn er ingenieurs bij betrokken. Ook een Vlaamse toxicoloog heeft zijn medewerking verleend aan het verhaal. We weten dat hij op vraag van Lantis een communicatierapport heeft afgeleverd over PFOS. De vraag is waarom Lantis in godsnaam communicatieadvies nodig had over PFOS, uitgerekend op het moment dat de milieunormen werden geschreven door RoTS. We horen van verschillende bronnen dat die toxicoloog ook nog een nooit gepubliceerd rapport heeft geschreven waarin wel beschreven zou staan hoe gevaarlijk het product echt is, met aanbevelingen die in de richting gaan van wat de universiteit nu aanbeveelt: geen eieren eten in een straal van 15 kilometer rond 3M, geen groentjes uit de eigen tuin, kinderen niet in het zand laten spelen, ... De vraag is of dat rapport, als het effectief bestaat, ooit nog boven water komt.”

Naast een morele verantwoordelijkheid is er de juridische verantwoordelijkheid. Daarbij kan geschermd worden met al dan niet bestaande milieunormen.

Goorden: “Je hebt milieunormen, dat klopt, maar er bestaat ook zoiets als zorgplicht. Die stelt dat je moet optreden wanneer je de ernst van het probleem kent, zelfs al zijn er normen en vergunningen waar je je achter kan verschuilen. Die zorgplicht is zo flagrant geschonden dat we eigenlijk niet meer moeten discussiëren over milieunormen. Als die op drijfzand zijn gebaseerd en de betrokkenen weten dat, dan zijn die zonder belang.”

Hoe moet het nu verder? Over enkele maanden starten de grote graafwerken voor de Oosterweeltunnel.

Goorden: “Eigenlijk spant die vraag de kar voor het paard. Men wil dat iets specifieks nog mogelijk is en vervolgens gaat men kijken hoe dat kan.”

Het is de voorlopig nog onuitgesproken vraag: quid Oosterweel?

Goorden: “Inderdaad. Maar het gaat verder dan alleen Oosterweel. We weten nog niet goed hoe groot de schade precies is. We hebben nog geen zicht op de perimeter die we best hanteren. Hoe kan je dan al een oplossing formuleren? Het basisprincipe bij deze specifieke soort van vervuiling is dat alles meteen wordt gestopt. In Nederland gaat er geen spade meer de grond in wanneer dergelijke zaken wordt vastgesteld."

“Maar ‘quid Oosterweel’ is natuurlijk de vraag die nooit meer gesteld mocht worden. Nu blijkt er een corrupt milieudossier te bestaan dat zich in alle stilte ontwikkelde enkele maanden voor de schop de grond ingaat. Of men dat nu wil of niet: Oosterweel ligt terug op tafel.”

Politiek werd de vraag nog niet gesteld.

Goorden: “Iemand zal wel eens de eerste zijn. Het is pijnlijk hoe naakt een waarheid kan zijn, maar de politiek kan er niet langer omheen. De dading tussen Lantis en 3M zou voorzien dat de zwaarst vervuilde grond op de terreinen van 3M wordt gedropt. Die zou dan worden gebruikt voor de aanleg van een beveiligingsberm tegen inbrekers rond het bedrijf. Dat geloof je toch niet als je dat leest?"

“Op de terreinen van 3M ligt nu al, bedekt onder plastic, grond van onbekende oorsprong. Is die grond afkomstig van eerder uitgevoerde kleinschaligere nutswerken. Heeft 3M een niet vergund bovengronds stort gecreëerd?"

“Er is verder geen enkel toxicologisch rapport dat aangeeft dat de werkwijze van Lantis veilig is. Er is geen enkele wetenschappelijke basis voor de 70 microgram grens die ze hanteren. In Nederland en Duitsland zijn gronden met die orde van vervuiling simpelweg “niet toepasbaar”, niet in een berm, niet in een geïmproviseerde stortplaats, … daar kan dat allemaal niet. Maar hier beweert Lantis dat het de juiste oplossing is om vervuilde grond in te pakken en er bermen mee op te trekken, zonder de minste wetenschappelijke basis. Hoe kan dat? Gaan we echt bewust een toxicologisch stort organiseren naast Blokkersdijk dat Natura 2000-gebied is? Mij lijken dat toch gerechtvaardigde vragen waar ik liever vroeg dan laat een antwoord op krijg.”