Lang geleden, toen mijn haar lang was en nog niet zo grijs, had een vriend een nieuwe begroeting verzonnen. We schonken destijds veel aandacht aan olijke uitdrukkingen, en probeerden zo spitsvondige humor te combineren met een soort eigen dieventaaltje. De dingen die je doet als tiener.
Maar goed, die nieuwe begroeting: in plaats van een conventionele variant op “hoe gaat het?” was die “en hoe is het met je moeder?”. Licht absurd, een beetje mysterieus zelfs, en wij allemaal vonden het hilarisch. Hij vroeg het aan vrienden, en zelfs aan wildvreemden, wiens bevreemde reacties het allemaal extra grappig maakten.
Tot, op een dag de moeder van een persoon die hij aansprak enkele weken tevoren bleek te zijn overleden.
Beperkt gezichtsveld
Wanneer je 16, 17 jaar oud bent, wordt je moeder niet verondersteld te sterven. Niemand in onze vriendenkring had zoiets onfortuinlijks meegemaakt, en geen van ons had dus rekening gehouden met die mogelijkheid. U begrijpt dat de stemming meteen omsloeg, schaamrood verscheen op de wangen, en het was de laatste keer dat die olijke uitdrukking werd gehoord.
Een duidelijk geval van WYSIATI ('what you see is all there is'), een concept dat werd geïntroduceerd door Nobellaureaat Economie Daniel Kahneman in zijn boek Thinking, Fast and Slow. In tegenstelling tot de meeste andere cognitieve fenomenen heeft dit alvast een vanzelfsprekende naam.
Idealiter zouden we, wanneer we een actieplan maken, alle relevante informatie in rekening moeten brengen. Maar dat is best lastig: we kunnen immers niet echt alle gegevens identificeren en raadplegen die van belang zijn. Stel je voor dat u een verjaardagstaart moet kopen – hoeveel soorten bestaan er daarvan, of kunnen worden gemaakt op bestelling? Hoe moet ze versierd worden – hagelslag, marsepeinen figuurtjes, kleine suikeren bloemetjes? Hoe groot? Met een specifiek thema? Je ziet beslist de moeilijkheid.
Maar ook al kunnen we niet alles bekijken, toch kunnen we meestal redelijke veronderstellingen maken. De jarige is bijvoorbeeld een grote fan van de film Toy Story en houdt helemaal niet van chocolade. Dat beperkt de keuzemogelijkheden al danig, en we kunnen al gauw een keuze maken die geschikt is – niet de allerbeste taart, maar vast wel goed genoeg (dit is wat Herbert Simon 'satisficen' noemde).
We kunnen een oordeel vormen en beslissen wat we gaan negeren, en waar we ons op gaan concentreren. Maar beeld je in dat we nooit hebben gehoord van glutenintolerantie, en dat is nu net waar de jarige last van heeft. Onze onwetendheid beperkt ons gezichtsveld – we kijken niet verder dan wat we kennen, en hebben geen idee dat er taart bestaat die totaal ongeschikt is vanwege een andere reden dan de smaak. Wat we zien is al wat er is – en we maken een beroerde keuze.
WYSIATI komt vaak voor in gevallen van overmoed in belangrijke beslissingen, zoals een zakelijke investering of een grote persoonlijke aankoop. Een opmerkelijk voorbeeld uit de zakenwereld is het dispuut tussen de Amerikaanse zangeres Taylor Swift en haar voormalige platenfirma, waarmee ze haar eerste zes albums maakte (het hele verhaal vind je op Twitter). Het contract stipuleerde dat de firma de opnamerechten had voor deze platen. Toen Ithaca die platenfirma overnam (voor 300 miljoen dollar, waarvan tussen 100 en 200 miljoen dollar voor Swifts opnamerechten), lijkt niet beseft te hebben dat Swift die rechten terugwou. Ze heeft daarop elke aanvraag om nummers uit die albums te gebruiken (in films, op de radio...) afgewezen. Bovendien is ze bezig met de albums opnieuw op te nemen. Op die manier heeft ze de waarde van de opnamerechten voor de originele zes albums tot ongeveer nul herleid. Soms is het een goed idee na te gaan of er misschien meer is.
Computers kennen geen verlegenheid
De gevolgen van een WYSIATI-blunder kunnen aanzienlijk verschillen in omvang, maar het schaamtegevoel wanneer je je realiseert dat er meer is dan wat je zag – zaken waaraan je had moeten denken – is gemeenschappelijk, of het om een ondoordachte groet gaat, dan wel een adembenemende onoplettendheid. WYSIATI levert overigens niet alleen problemen voor menselijke spelers.
Een kwart eeuw geleden was het internet een exotische speeltuin voor nerds, en data van consumenten werd opgevraagd door werknemers via de telefoon. Sedertdien zijn miljarden consumenten de facto ook data-operatoren geworden – we registreren ons bij webshops, nieuwssites, sociale media en wat al meer, en elke keer moeten we data ingeven. De ontwikkelaars van die sites moeten ervoor zorgen dat die gegevens geldig zijn, en stellen dus regels op aan de hand waarvan de computers input verwerpen die niet conform is, zoals een te korte naam. Wat moet bijvoorbeeld de minimumlengte van een familienaam zijn? Drie letters lijkt redelijk – we denken dan aan namen als Bal of Ide. Maar heb je al van een naam met twee letters gehoord, laat staan één?
Slecht nieuws voor de ongeveer honderdtwintig Belgen wiens familienaam O is, of de Aziatische namen die met één letter getranscribeerd worden.) Beeld u de frustratie in van mevrouw O die een ticket probeert te reserveren voor een show, en telkens weer te zien krijgt dat haar naam niet lang genoeg is – tot de tickets uiteindelijk uitverkocht zijn. Als al wat je ziet enkel langere familienamen zijn, dan is het probleem van mensen met een naam met maar één letter onzichtbaar.
Valideren van input is één zaak, maar toen het internet in de jaren 1990 aan populariteit won, ontstond er een nieuwe sport onder jeugdige gebruikers om obscene woorden online te plaatsen. AOL, een toenmalige grote internetprovider met een proper imago, wilde niets van dit soort vettigheden op zijn pagina’s, en introduceerde een filter voor ongewenste termen om zulke woorden te vinden en te blokkeren. Dat leidde tot wat sedertdien bekend staat als het Scunthorpe-probleem: adressen in dat mooie Engelse stadje werden geweerd omdat de naam ervan een vies woord bevat (volg de link voor nog meer voorbeelden). Ook hier hadden de ontwikkelaars enkel oog voor de obscene woorden – dat taboewoorden ook binnen onschuldige plaatsnamen konden voorkomen, was niet bij hen opgekomen.
Inmiddels is dit soort problemen wel opgelost, maar ik zag onlangs een geval dat opmerkelijk sterk lijkt op dat van mijn oude vriend: onbedoelde algoritmische wreedheid. Om engagement met hun gebruikers op te drijven, herinneren sociale media als Facebook en Instagram hen aan de belangrijke momenten uit hun verleden. Algoritmes analyseren de activiteit op hun account (geposte foto’s, reacties en likes enzovoort), en produceren gepersonaliseerde meldingen genre 'dit is hoe je afgelopen jaar eruitzag!'. Alleen gebeurde dat ook met een foto… van een kind dat minder dan een jaar geleden overleed. Facebook moedigt gebruikers ook aan een herinnering te delen, met een montage van de meest gelikete foto’s voorzien van dansende figuurtjes. En zo werd er gedanst rond het graf van iemands moeder.
Zulke gebeurtenissen zijn zeldzaam, maar dan ook weer niet zó zeldzaam, en omdat computers geen verlegenheid kunnen ervaren, kunnen ze het ook niet leren. Natuurlijk kunnen softwareontwikkelaars ook deze problemen oplossen. Hun vakgebied suggereert zelfs een waardevolle aanpak, ook voor niet-programmeurs, om WYSIATI te omzeilen. Een belangrijke softwarebouwsteen is het het voorwaardelijk programmeren: IF <voorwaarde> THEN <actie1>, or ELSE <actie2>. Het sleutelwoord is hier ELSE, 'anders', en dat kan ons goed van dienst zijn.
Als we onze aannames expliciet maken – wat denken we dat er gaat gebeuren, en waarom? – dan worden we ons bewust wat de voorwaarden zijn opdat iets gebeurt. En dan is het een stuk makkelijker om ons ook af te vragen wat kan gebeuren wanneer die voorwaarden niet gelden.
Dat wijst ons er dan op wat er nog meer is dat we niet zien, en ons de kans bieden om verlegenheid te vermijden, en misschien nog belangrijker, onbedoelde wreedheid.
