Ons evolutionaire succes als soort hebben we te danken aan deze biases. Beeld u even in hoe het onze voorouders zou zijn vergaan als geen van hen afkerig was geweest van risico’s, en ze zouden, zeg maar, een sabeltandtijger zijn tegengekomen op hun wandelingetje door het bos na hun lunch. Nog voor ze hadden kunnen zeggen, “Hmm! Interessant!”, zouden ze zelf al lunch zijn geweest. Zonder confirmation bias zouden ze voortdurend verloren gelopen zijn op weg naar het beekje omdat ze niet konden bepalen of er genoeg evidentie was (“Ik heb dat blad hier gisteren toch niet zien liggen?”) dat ze (letterlijk) op het juiste spoor zaten. Ze zouden van dorst zijn omgekomen. Zonder de ingebouwde aanleg om gelijkaardige zaken (roofdieren en waterlopen bijvoorbeeld) in eenzelfde categorie onder te brengen op basis van stereotiepe eigenschappen, zouden ze naïef recht in het pad van een niet eerder ontmoet wild dier zijn gelopen, of er niet in slagen nieuwe bronnen van drinkwater te herkennen. En als ze niet geneigd waren geweest om onmiddellijke en zekere beloningen te verkiezen boven onzekere baten ver in de toekomst, dan hadden ze wellicht niet lang genoeg overleefd om van die laatste te genieten.
Natuurlijk handelen we niet altijd in overeenstemming met die neigingen – context is belangrijk – en we hebben ze ook niet allemaal in dezelfde mate. Maar biases kunnen goed te pas komen wanneer we niet de tijd of de middelen hebben om een beslissing rustig te overwegen.
Een zo’n bias is ook de zogenaamde omission bias – de neiging passiviteit (zelfs als die schade kan veroorzaken) te verkiezen boven actie (die evenveel schade berokkent). Die bias kan worden gelinkt aan het voorzorgsprincipe, dat voorzichtigheid aanbeveelt wanneer een actie potentieel tot ernstig nadeel kan leiden, en er onvoldoende wetenschappelijk bewijs is dat het veilig is dat te doen. Specifiek beslist men dan in zo’n geval geen actie te treffen, of actie die al aan de gang is te stoppen.
De grote schorsing
Die omission bias is niet inherent maladaptief, maar wanneer de gevolgen van passiviteit verstrekkend zijn, kan hij toch problematisch zijn. Dit was blijkbaar het geval in de afgelopen week, toen in Europa een massale uitbraak van die bias kon worden waargenomen. Op 12 maart schortten Denemarken, Noorwegen en IJsland het toedienen van het Astrazenecavaccin tegen Covid-19 op, na meldingen van bloedklonters in patiënten die het hadden gekregen. In de daaropvolgende dagen volgden steeds meer landen, tot uiteindelijk achttien landen het gebruik van het AZ-vaccin hadden geschorst, in afwachting van advies van het Europese Geneesmiddelenagentschap. (Dat heeft intussen op 18 maart zijn aanbeveling het vaccin verder te gebruiken bevestigd.)
Onzekerheid op zich is onvoldoende om het voorzorgsprincipe in te roepen om iets niet te doen, of om wat al bezig is te stoppen. De toekomst is inherent onzeker, en het is praktisch onmogelijk te garanderen dat er niets mis zal gaan wanneer we een bepaalde handeling uitvoeren. Enkele weken geleden vielen brokstukken van de motor van een Boeing 777 op een woongebied in Denver. Is het daarom redelijk te besluiten niet meer naar buiten te gaan, en zo te vermijden getroffen te worden door vallende onderdelen van een vliegtuig? Slechts weinigen zouden zo redeneren..
Zou het voorzorgsprincipe dan kunnen worden ingeroepen om de schorsing van het toedienen van het AZ-vaccin te rechtvaardigen? Is de kans voldoende groot dat je bloedklonters ontwikkelt na een spuitje? De fase-3 data van AZ zelf melden vier tromboembolische gebeurtenissen in personen die het vaccin kregen, maar ook acht gevallen in de controlegroep. Dat was weliswaar met een relatief klein aantal deelnemers (24.000), waarvan – herinner u de eerdere controverse rond het AZ-vaccin met betrekking tot de geschiktheid voor ouderen – slechts weinigen ouder dan 65 waren. Het aantal gemelde gevallen van bloedklonters in de EU en het VK, waar zo’n zeventien miljoen dosissen zijn toegediend, is ongeveer dertig.
Dat is in verhouding heel wat minder dan in de proef (1,8 per miljoen tegenover 167 per miljoen), maar dat wil nog steeds niet zeggen dat die bloedklonters niet werden veroorzaakt door het vaccin. Daarvoor moeten we de mate waarin het probleem optreedt bij mensen die het vaccin kregen vergelijken met de mate waarin het voorkomt bij de niet-gevaccineerde bevolking. Die is ongeveer 1/1000 per jaar – dus in een groep van zeventien miljoen mensen verwacht je jaarlijks 17.000 gevallen, equivalent met ruim 300 per week. Rekening houdend met het feit dat het risico op bloedklonters snel toeneemt met de ouderdom naar zowat 1% voor personen boven de 85, en met het feit dat vooral ouderen tot de gevaccineerden behoren, zou dat zelfs nog meer zijn. Als er iets opvalt aan het aantal gevallen van bloedklonters, dan is het dat het aanzienlijk lager is dan verwacht.
Irrationele motieven?
De getallen suggereren allerminst dat het AZ-vaccin verantwoordelijk is voor de bloedklonters. Wat zou dan desondanks de beleidsmakers in die achttien landen ertoe hebben kunnen inspireren de pauzeknop in te drukken? Een sterke kandidaat is base rate neglect, het nalaten rekening te houden met de achtergrondprevalentie van een fenomeen, en er enkel naar te kijken in de aanwezigheid van een veronderstelde oorzaak – het negeren van statistieken, en geleid worden door specifieke gebeurtenissen. Wat hiertoe wellicht bijdraagt is de salience bias: een buitensporige focus op wat opvalt (zoals een geval van diepveneuze trombose na het toedienen van een middel), en weinig of geen aandacht voor het veel grotere aantal gevallen waar niets aan de hand is. Nog een waarschijnlijke invloed is de post hoc, ergo propter hoc-denkfout (Latijn voor “hierna, dus hierdoor”). Het is inderdaad vaak verleidelijk een oorzakelijk verband te zien (en te zoeken) tussen twee opeenvolgende gebeurtenissen. Maar het feit dat een gebeurtenis plaatsvindt na een andere is natuurlijk niet genoeg voor een causaal verband. Ik ben er zeker van dat u niet gelooft dat vanmorgen de zon opging omdat u gisteravond ging slapen.
We hebben wellicht ook kuddegedrag gezien, een vorm van conformiteitsbias, die beschrijft hoe we het voorbeeld van anderen volgen, eerder dan zelf te oordelen. Dat doen we soms om de inspanning van het moeilijke redeneren te vermijden, maar vaker nog is het om niet in verlegenheid te komen, of om blaam te vermijden (men verwijst wel eens naar CYA – “cover your arse”). En misschien is het precies de vrees om beschuldigd te worden die deze reeks irrationele motieven samenvlecht in een fundamentele reden achter de omission bias: wanneer het fout gaat, loop je minder kans de schuld te krijgen omdat je te voorzichtig bent geweest, dan omdat je een risico hebt genomen. Risico-aversie kan een sterk element van zelfbehoud bevatten.
Omissiebias is een botte verdediging tegen onverstandig handelen. Om na te gaan of wijzelf, of iemand anders, ongepast die bias vertoont, moeten we nagaan een of meerdere van bovenstaande invloeden hebben meegespeeld.
Vergeet de afweging niet
Laat ons even veronderstellen dat er toch voldoende aanwijzingen waren voor een ernstig neveneffect, bijvoorbeeld omdat de frequentie van tromboembolische gebeurtenissen hoger ligt dan gemiddeld. Zou dat dan volstaan om op te houden met het toedienen van het AZ-vaccin? Het zou alvast die mogelijke nevenwerkingen vermijden. Maar om het echt te rechtvaardigen, zou je dit voordeel ook moeten afwegen tegen de nadelen ervan. Vaccinaties uitstellen betekent dat het langer zal duren voor de pandemie voorbij is, en leidt dus tot hogere economische kosten en meer overlijdens aan Covid-19. Bovendien wakkert het opschorten de twijfel rond vaccinatie aan. Het is niet duidelijk of men deze afweging inderdaad maakte in de achttien landen.
Net als in het illustere Trolleyprobleem hebben we de neiging om niet in te grijpen, omdat we ergens geloven dat niets doen alles in een soort natuurlijke toestand laat, en ons dus geen schuld kan treffen. Maar het gebruik van het AZ-vaccin opschorten is óók een bewuste keuze, die niet zonder gevolgen zal zijn, gevolgen die worden becijferd in miljoenen euro’s, en in honderden levens.
In tegenstelling tot wat de Italiaanse zegswijze, dolce far niente, zalig nietsdoen, suggereert, kan niets doen beslist ook onzalig zijn.
