Laat ons beginnen met het goede nieuws: het vonnis is inderdaad een opsteker voor de journalistiek in het algemeen, en de onderzoeksjournalistiek in het bijzonder.
Ten eerste is het vonnis goed gemotiveerd voor wat het belang van de bescherming van de journalistiek betreft, in relatie tot de wetgeving inzake privacy en bescherming van persoonsgegevens.
Het vonnis formuleert op duidelijke wijze de argumenten van Erik Van der Paal (klager en burgerlijke partij) en van de beklaagden (de hoofdredacteur en de journalist van Apache) en het refereert naar de diverse wettelijke bepalingen die van toepassing zijn. Dat zijn inderdaad niet enkel wetsartikels die bescherming bieden aan de privacy en de bescherming van persoonsgegevens, maar ook de bepalingen die bescherming bieden aan de journalistieke nieuwsgaring, zowel in de wetgeving inzake bescherming persoonsgegevens als in de Grondwet (art. 19 en 25) en het Europees Mensenrechtenverdrag (art. 10 EVRM).
Waakhond van de democratie
Het basisprincipe in deze zaak is dat de pers "een belangrijke opdracht (heeft) in de berichtgeving over aangelegenheden van algemeen belang en het politieke bestuur van de samenleving in de ruime zin". En het vonnis vervolgt: "Deze vrijheid is evenwel niet absoluut; zij kan in conflict komen met de rechten en vrijheden van andere individuele burgers, zoals in casu het recht op privé-leven van burgerlijke partij, zoals gewaarborgd door onder meer artikel 22 Grondwet en artikel 8 EVRM. De afweging omtrent welk recht voorrang dient te krijgen dient geval per geval te worden beoordeeld, rekening houdend met alle relevante en concrete omstandigheden van de zaak."
Het Fornuis-vonnis toont aan dat er belangrijke stappen zijn gezet om de Belgische rechtspraak beter in overeenstemming te brengen met de internationaalrechtelijke verplichtingen inzake de bescherming van de journalistieke nieuwsgaring en expressievrijheid
Deze positionering sluit perfect aan en weerspiegelt de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) dat ondertussen in tientallen arresten de relevante factoren heeft verduidelijkt die in zo’n afweging tussen privacy en persvrijheid moeten meegenomen worden. Het maatschappelijk belang dat verbonden is met de journalistieke rapportering is daarin telkens een zwaarwegende factor. De rechtbank maakt vervolgens op een correcte en pertinente wijze toepassing van die rechtspraak van het EHRM.
Dit mag vanzelfsprekend lijken aangezien het EVRM en de daarop geënte rechtspraak van het EHRM een dwingend karakter hebben en rechtstreekse toepassing vinden in het Belgisch recht. In sommige rechtspraak in verband met journalistiek en expressievrijheid wil dat wel niet altijd lukken, en daarom is België in het verleden al meerdere keren veroordeeld wegens schending van de journalistieke vrijheid of het niet voldoende waarborgen van rechten van journalisten of mediaredacties. Het Fornuis-vonnis toont aan dat er belangrijke stappen zijn gezet om de Belgische rechtspraak beter in overeenstemming te brengen met de internationaalrechtelijke verplichtingen inzake de bescherming van de journalistieke nieuwsgaring en expressievrijheid.
Een treffende illustratie hiervan is de volgende cruciale passage in het vonnis: "Wanneer de berichtgeving aangelegenheden betreft die samenhangen met het politieke debat of met zaken van algemeen belang heeft de pers, als waakhond van de democratie, een grote vrijheid." Met dit principe als uitgangspunt sluit het vonnis perfect aan bij de rechtspraak van het Europees Hof dat telkens opnieuw de waakhondfunctie van de journalistiek in een democratische samenleving benadrukt, zeker als gerapporteerd wordt over zaken met maatschappelijk belang.
Voor de rechtbank staat het buiten enige twijfel dat de videoreportage van Apache "kadert in de informatiegaring omtrent een zaak van algemeen belang, zijnde een doorlichting van het stedenbouwkundig beleid van de stad Antwerpen. De opnames kaderen in het schetsen van de contacten tussen het stadsbestuur en de vastgoedsector."
Maatschappelijk relevant
Interessant is ook de volgende overweging in het vonnis:
Dat later in het kader van gerechtelijke procedures en procedures inzake politieke integriteit geen enkele onregelmatigheid in de verschillende vastgoedprojecten waarbij burgerlijke partij betrokken was, zou zijn vastgesteld, doet geen afbreuk aan de aandacht die op dat moment aan de mogelijk onderliggende problematiek werd gegeven in de politiek en de maatschappij. De latere politieke reacties op en de overname van de berichtgeving in andere media ondersteunen de vaststelling dat de berichtgeving omtrent de relatie tussen politiek en vastgoedontwikkelaars deel uitmaakte van het maatschappelijk debat en een zeker belang had binnen de samenleving.
In tegenstelling tot wat Van der Paal aanvoerde hoeft de mediaverslaggeving zich niet te beperken tot het signaleren van (bewezen) illegale praktijken of handelingen die in strijd zijn met ethische (beroeps)codes: het staat de media vrij om het publiek in te lichten over feiten, gebeurtenissen en toestanden die maatschappelijk of politiek relevant zijn.
Van der Paal had kunnen verwachten dat er media-aandacht kon zijn voor het evenement in kwestie. Hij was zich immers bewust van het publieke karakter van zijn genodigden
Het vonnis maakt ook duidelijk dat het “irrelevant” is of Erik Van der Paal al dan niet als een publiek persoon is te beschouwen, terwijl dit juist het belangrijkste argument was dat de advocaten van Van der Paal aanvoerden. Omdat hij steeds de media-aandacht heeft geschuwd en opereert binnen een privébedrijf, kon hij volgens zijn advocaten daarom niet als een publiek persoon aangemerkt worden.
Het vonnis verwijst naar "de aanwezigheid van een groot aantal politieke mandatarissen uit het stadsbestuur (die wel als publieke personen moeten worden beschouwd) en het gevoerde onderzoek naar de gunning van bepaalde vastgoedprojecten door de stad". In die context is het aanvaardbaar dat de beelden gemaakt werden vanop de openbare weg, wat voor de rechtbank een belangrijk gegeven is. Dat die beelden gemaakt werden met een verborgen camera en naar aanleiding van de bijeenkomst voor een privé-feest is binnen de context van de journalistieke rapportering te verantwoorden.
Van der Paal had kunnen verwachten dat er media-aandacht kon zijn voor het evenement in kwestie. Hij was zich immers bewust van het publieke karakter van zijn genodigden, en uiteraard ook van de banden tussen zijn genodigden en Land Invest Group, gelet op een reeks belangrijke bouwprojecten in Antwerpen waarin de Land Invest Group betrokken was.
Dit doet de rechtbank concluderen dat Apache binnen het kader van de journalistieke activiteiten geen inbreuk heeft gemaakt op de wetgeving inzake de verwerking van persoonsgegevens. Apache handelde immers "binnen de grenzen en mogelijkheden die de persvrijheid biedt in het belang van de democratische samenleving". Het vonnis motiveert op die manier omstandig waarom in deze zaak Apache aanspraak kan maken op de uitzondering voor journalistieke verwerking van persoonsgegevens, een uitzondering in de wet van 8 december 1992 die sinds de Europese Verordening 2016/679 inzake de bescherming persoonsgegevens nog steviger in de Belgische wet van 30 juli 2018 (art. 24) is gewaarborgd.
Onafhankelijke rechterlijke macht
Ten tweede toont het vonnis aan dat rechtscolleges in België de onafhankelijkheid, onpartijdigheid en deskundigheid bezitten die mag verlangd worden van de rechterlijke macht als derde pijler in een democratische rechtsstaat. Dit mag als vanzelfsprekend klinken, maar dat is het helaas niet. In landen als Polen, Hongarije, Rusland of Turkije heeft die basispijler van een democratische rechtsstaat zijn autonomie verloren ten aanzien van de politieke macht, die overigens sterk verbonden is met bepaalde economisch-industriële belangen.
Het kan niet genoeg worden benadrukt hoe belangrijk een onafhankelijke rechterlijke macht is voor het behoud en beschermen van de pers- en expressievrijheid
Dat illustreert zich ook heel manifest in de manier waarop de rechtscolleges in deze landen ingrijpen in de journalistieke praktijk, (online) media aan banden landen of het zwijgen opleggen, onderzoeksjournalistiek en kritische berichtgeving onmogelijk maken, en hoofdredacteurs en journalisten strafrechtelijk vervolgen, en vaak ook in de gevangenis doen belanden. Het kan daarom niet genoeg worden benadrukt hoe belangrijk een onafhankelijke rechterlijke macht is voor het behoud en beschermen van de pers- en expressievrijheid in ons land.
Het vonnis in de zaak Erik Van der Paal tegen Apache is een duidelijke illustratie dat een rechtscollege niet schatplichtig is aan het stadsbestuur, politieke gezagdragers of invloedrijke personen.
Knipperlichten
Zoals aangestipt brengt de 'Fornuis-zaak' ook een aantal pijnpunten aan de oppervlakte. Zo is de vervolging wegens belaging naar aanleiding van nieuwsgaring problematisch. Dit blijkt nauwelijks uit het vonnis zelf.
In schril contrast met de omstandige motivering waarom Apache niet kan gestraft worden wegens inbreuk op de privacy van Van der Paal, volstaat het vonnis met de wel erg summiere vaststelling dat “bijgevolg” ook geen sprake is van belaging. De rechtbank had best wat meer duiding kunnen bij de beoordeling van de aanklacht van belaging. Volgens artikel 442 bis lid 1 van het Strafwetboek is er sprake van belaging wanneer men bewust door een bepaald gedrag de rust van een persoon op ernstige wijze heeft verstoord. Het vonnis had duidelijker kunnen verwoorden waarom er geen grond was voor de aanklacht van belaging in de context van journalistieke nieuwsgaring, zoals in dit geval.
Het is één van de belangrijkste uitgangspunten in de rechtspraak over expressievrijheid dat journalistiek rustverstorend mag zijn
Dat de raadkamer, overigens ook tegen het advies in van het openbaar ministerie, de aanklacht van belaging aan het vonnisgerecht had voorgelegd is overigens op zichzelf een gevaarlijk precedent. Dit impliceert immers dat als journalistieke nieuwsgaring en verslaggeving de rust van een bepaald persoon op ernstige wijze verstoort, dit kan leiden tot een strafprocedure tegen de hoofdredacteur en/of de journalist in kwestie die op een kritische en doordringende wijze informatie verzamelt en rapporteert over bepaalde toestanden waarin die persoon betrokken is.
Dat het voor de raadkamer voldoende was dat het “niet uit te sluiten” was dat er sprake was van belaging, is wel een heel dunne filter om hoofdredacteurs en journalisten voor de strafrechter te brengen wegens nieuwsgaring en kritische berichtgeving die rust verstorend kan zijn voor een bepaald persoon. Laat het nu juist één van de belangrijkste uitgangspunten zijn in de rechtspraak over expressievrijheid dat journalistiek ook rustverstorend mag zijn.
SLAPP
Het is bovendien ook wat cynisch dat Apache vervolgd werd voor belaging naar aanleiding van deze ene video-opname die in een artikel op de Apache-website verwerkt werd, terwijl Van der Paal en andere personen verbonden met de Land Invest Group al jaren Apache belagen met (ongegronde) klachten en rechtsprocedures.
De opeenvolgende klachten en procedures namens Erik van Der Paal en Land Invest Group tonen aan hoe het recht en rechtsprocedures kunnen misbruikt worden om kritische rapportering te intimideren
De opeenvolgende klachten en procedures namens Erik van Der Paal en Land Invest Group, die overigens telkens wel op een sisser uitdraaien, tonen aan hoe het recht en rechtsprocedures kunnen misbruikt worden om kritische rapportering te intimideren. En om journalisten en mediaredacties te verplichten tot oeverloze procesvoering met een negatieve impact op het journalistiek functioneren van de redacties en het nodeloos wegzuigen van financiële middelen die nu niet optimaal kunnen ingezet als investering in de journalistieke nieuwsgaring en professionele presentatie van nieuws en duiding.
Alleen al de financiële investeringen in het juridisch verweer slorpten tienduizenden euro op. Ondanks de vrijspraak nu in de Fornuis-zaak maakt Apache geen aanspraak op enige vergoeding voor de gemaakte kosten in deze procedure. De hardnekkigheid waarmee Van der Paal en zijn omgeving Apache bestookt met rechtsvorderingen en klachten kan worden aangemerkt als een misbruik van rechtsprocedures tegen de kritische berichtgeving door Apache.
Dergelijke vorm van tergend of roekeloos misbruik van procedure is ook bekend als SLAPP, Strategic Litigation Against Public Participation. In een resolutie van 25 november 2020 heeft het Europees Parlement deze problematiek onder de aandacht gebracht. Het Parlement "condemns the use of SLAPP to silence or intimidate investigative journalists and outlets and create a climate of fear around their reporting of certain topics; strongly reiterates its call on the Commission to come forward with a comprehensive proposal for a legislative act aiming to establish minimum standards against SLAPP practices across the EU."
De Europese Commissie heeft ondertussen aangekondigd dat het nog in 2021 werk wil maken van een daadwerkelijke aanpak "to protect journalists and civil society against strategic lawsuits against public participation". Momenteel wordt gewerkt aan de voorbereiding van Europese wetgeving om misbruik van rechtsprocedures tegen media en journalisten te voorkomen of op passende wijze in te perken, met ook steunprogramma’s voor journalisten en media die zich in dit soort zaken moeten verweren.
Onlangs werd ook door de Commissaris voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa gewezen op het veelvuldig misbruik van procedure tegen de journalistiek en de expressievrijheid, met verwijzing naar "specious lawsuits to censor, harass and ultimately suppress critics". Deze "abusive lawsuits" vormen volgens de Mensenrechtencommissaris "a significant and growing threat to the right to freedom of expression in a number of Council of Europe member states, perverting the justice system and the rule of law more generally".
Ondanks deze zorgwekkende ontwikkelingen zal allicht in de 'Fornuis-zaak' deze strafprocedure nog een vervolg krijgen, want kort na de bekendmaking van het vonnis lieten de advocaten van Van der Paal uitschijnen dat beroep wordt aangetekend. Wordt dus nog maar eens… vervolgd.
