Nogal wat van die regels ontwikkelen we zelf. Na toiletgebruik zitten we niet elke keer de voor- en nadelen te overwegen van het wassen van onze handen – het is een gewoonte die we zonder nadenken uitvoeren. We besteden ook niet veel tijd, elke week, aan het bepalen of we nu boodschappen zullen gaan doen op vrijdagavond, zaterdagmiddag of – en waarom niet? – op woensdag na het werk. We hebben vaak een routine, zelfde dag, zelfde tijd, die we goed opvolgen.
Beeld u in dat we elke dag eerst zouden moeten bepalen of we al dan niet gaan werken, en zo ja hoe laat en hoe lang. Toch liever niet
Ook maken we allemaal gebruik van heuristiek: vuistregels waarmee we bepaalde merken associëren aan de eigenschappen die we waarderen, en die we gebruiken om te beslissen wat we kopen, eerder dan telkens weer alle alternatieven te vergelijken met elkaar.
Andere regels worden ons van buitenuit opgelegd, maar we omarmen ze meestal toch zonder veel protest. Als onze werkgever ons vertelt welke dagen en uren we moeten werken, dan passen we onze daaraan aan. Beeld u het tegenovergestelde in, waarbij we elke dag eerst zouden moeten bepalen of we al dan niet gaan werken, en zo ja hoe laat en hoe lang. Toch liever niet. En al zouden we technisch om het even welke kleren (of zelfs helemaal niets) kunnen dragen wanneer we het huis verlaten, regels van fatsoen en geschiktheid beperken wat we kunnen kiezen. En maar goed ook, want anders riskeren we van honger om te komen voor de kleerkast.
In het verkeer volgen we doorgaans de verkeersregels, in plaats van voortdurend bewuste beslissingen te maken omtrent onze snelheid, onze positie op de weg, het gebruik van richtingaanwijzers enzoverder. Dat is meestal een stuk veiliger, niet in het minst omdat het ons cognitief minder belast en we dus meer gelegenheid hebben om te reageren op het onverwachte.
Verder zijn we op onze werkplek onderhevig aan tal van regels: specifieke jobinstructies, aankooprichtlijnen, goedkeuringsprocedures, conformiteitsvereisten en wat al meer. Al deze regels beknotten onze vrijheid van handelen, maar in ruil reduceren ze de last en maken ze ons leven efficiënter.
Zelfs morele regels, de grondvesten van deontologische ethiek, van de tien Bijbelse geboden tot de filosofie van Kant en de varianten die eruit voortkwamen, werken op dezelfde manier. Ze verlossen ons van de noodzaak om de kosten en baten van onze handelingen te beoordelen en bieden ons in de plaats daarvan simpele verplichtingen, toelatingen en verboden.
Ons oordeel vervangen
In essentie vervangen regels ons oordeel. Ze zijn gemaakt op basis van een aantal veronderstellingen die, als we ze zonder meer volgen, niet worden gecontroleerd. En zolang die veronderstellingen voldoende gelden, zal het volgen van de regels tot een resultaat leiden dat goed genoeg is.
Maar er is een ander belangrijk aspect aan het volgen van regels die ons oordeel vervangen, dat te maken heeft met onze verantwoordelijkheid. In de dagen toen een bepaalde Amerikaanse computerfabrikant de markt voor informatietechnologie domineerde, was er een populair gezegde dat beweerde “niemand is ooit ontslagen omdat ze IBM-materiaal hadden aangekocht”. Dit was de perfecte cover your backside-methode voor IT-aankoopmanagers die er tegenop zagen eindeloze tijd en moeite te besteden aan het evalueren van alternatieven, en aankoopkost, prestaties, onderhoud, connectiviteit, training en nog een boel andere zaken, en aan het pleiten voor hun voorkeursoptie. In de plaats konden ze zich al die inspanning getroosten, het hele zootje van IBM kopen, en gerust zijn dat ze geen verantwoordelijkheid zouden dragen voor latere problemen.
Toch hebben we vaak wel degelijk de keuze of we al dan niet een regel stipt zullen volgen. We kunnen de veronderstellingen waarop de regel is gebouwd controleren, of alle consequenties van het volgen ervan inschatten, en op basis daarvan besluiten of we al dan niet de regel zullen verwerpen en alsnog ons oordeel zullen inschakelen.
Dit kwam bij me op toen we in november het goede nieuws te horen kregen dat verschillende kandidaat-vaccins tegen het coronavirus hun laatste proef hadden doorstaan en zouden worden ingediend ter goedkeuring. Regels spelen immers een vooraanstaande rol in de processen van het autoriseren en toedienen van vaccins – bestaande, en nieuwe regels.
De vaccinatiecapaciteit kan worden verhoogd door vrijwilligers in te zetten, maar in sommige landen worden kandidaten geconfronteerd met een hoop bureaucratische vereisten
Het is begrijpelijk dat goedkeuringsorganisaties strikte regels hanteren voor het beoordelen van kandidaat-vaccins, dat regeringen regels hebben voor het autoriseren ervan en dat er regels zijn die zeggen wie wel en niet de juiste kwalificaties heeft om de spuitjes toe te dienen. Bovendien zouden specifieke regels moeten aangeven waar en wanneer de vaccinatie zou plaatsvinden, in welke volgorde burgers zouden worden ingeënt, hoe efficiënt gebruik en het vermijden van verspilling zouden worden verzekerd, enzoverder.
Samen zouden al die regels bepalen hoe snel groepsimmuniteit zou worden bereikt, en dus hoe het aantal doden en de sociale en economische schade zouden worden beperkt tot het minimum.
Kansen om de regels te breken
En we zagen nogal wat verschillen verschijnen.
Sommige landen waren snel in het autoriseren van vaccins, en gingen zonder verwijl van start intensieve inentingsprogramma’s waarin vele tienduizenden elke dag een eerste prik kregen, terwijl andere landen nog steeds bezig waren met het goedkeuren, volgens hun eigen regels. In sommige landen wordt er 24/7 gevaccineerd, terwijl andere een meer conventioneel schema van maandag tot vrijdag tussen 9u en 17u aanhouden. De algemene vaccinatiecapaciteit kan worden verhoogd door vrijwilligers in te zetten, maar in sommige landen worden kandidaten geconfronteerd met een hoop bureaucratische vereisten om documenten en opleidingen. Regels, regels, regels.
Het VK keurde het Pfizer-BioNTech vaccin goed op 2 december en begon minder dan een week later met vaccineren. Goedkeuring in de EU gebeurde 19 dagen later, In sommige EU-landen startte de vaccinatie ook ongeveer een week later. Toen de EU daarmee begon, hadden in het VK al bijna 800.000 hoogrisicopatiënten hun eerste dosis gekregen, meer dan 1% van de bevolking. (Inmiddels werd in het VK ook het Astrazenecavaccin goedgekeurd, waarmee inenten begon op 4 januari. Het is nog niet goedgekeurd in de EU.)
Beeld u in dat de EU in plaats van haar eigen regels te volgen, de goedkeuring van het VK had aanvaard. Dan hadden bijna zes miljoen Europeanen hun eerste prik gehad op het ogenblik dat nu de campagne opstartte.
Israël vaccineert de klok rond, zelfs op de sabbat. Ondanks de wat latere start dan het VK (op 20 december), had meer dan 18% van de Israëli’s zijn eerste dosis gekregen op 6 januari, terwijl dat in het VK ongeveer een tiende was (met de meeste andere landen op verre afstand). Beeld u in dat elk land de intensieve aanpak van Israël (waarin zelfs religieuze regels opzij werden geschoven) zou volgen. Als we aannemen dat de aanvoer kan volgen, zou er nu overal minstens 10% van de bevolking ingeënt zijn in minder dan een maand tijd. Het licht aan het eind van de tunnel had een stuk dichterbij kunnen zijn.
In het VK illustreerde een geërgerde tweet van een gepensioneerde anesthesist die zich als vrijwilliger wou opgeven (samen met een andere tweet van een huisdokter die het inmiddels al had opgegeven) pijnlijk hoe regels kunnen hinderen, eerder dan voor efficiëntie te zorgen. Zoals de tweet zegt: “Ik weet nog best hoe je een intramusculaire spuit toedient."
Toch moet de dokter zeventien documenten insturen en training ondergaan rond brandveiligheid en het voorkomen van radicalisering, voor ze kan meehelpen aan het immuniseren van de bevolking. Beeld u in welke capaciteit zou kunnen worden bereikt als, zonder deze last, duidelijk bevoegde personen op korte termijn zouden kunnen worden ingeschakeld.
Of we al dan niet de regels volgen bij beslissingen is uiteindelijk onze eigen keuze en onze verantwoordelijkheid. Soms handelen we met verantwoordelijkheidszin wanneer we ze volgen, en soms moeten we daarvoor precies tegen de regels ingaan.
Wanneer Covid-19 eindelijk onder controle is, en de verschillen in de uitkomsten – zoals het aantal overlijdens en de maatschappelijke schade die we collectief hebben geleden – voor iedereen helder zijn, dan zullen we samen met diegenen die de beslissingen genomen hebben kunnen beoordelen of het stipt volgen van de regels de moeite waard was.
