We zijn allemaal anders – geen twee mensen zijn exact hetzelfde. Zelfs identieke tweelingen zijn niet genetisch identiek. Dat is evolutionair gezien een goede zaak, want diversiteit in een soort betekent dat ze beter in staat is om zich aan te passen aan de omgeving. Het is ook gunstig voor ons als mensen op maatschappelijk vlak: mensen met verschillende vaardigheden en bekwaamheden kunnen zo elkaar aanvullen en doelgericht samenwerken.
We hebben de neiging om verschillen in de verf te zetten en de wereld op die basis in te delen: ik en de anderen, wij en zij. Zulke verschillen kunnen onze relaties behoorlijk beïnvloeden, en zelfs domineren. Ze zijn soms de wortel van conflicten groot en klein, we zijn immers meer geneigd om conflicten te zien en te cultiveren met mensen die we beschouwen als behorend 'tot de andere kant'.
Toch zitten zulke conflicten bijna altijd binnenin ons. Hebben we dan de macht ze af te zwakken en te nuanceren, en er misschien zelfs komaf mee te maken? Laten we drie typische vormen van conflict bekijken.
Verschillende voorkeuren
Net als ons DNA vormt onze verzameling voorkeuren (waarvan er vele voorwaardelijk of situationeel gebonden zijn) een bijna uniek profiel. En net zoals onze ingeboren eigenschappen, helpen zij de instandhouding van een evenwichtige maatschappij. Onze gevarieerde voorkeuren verzekeren een bijvoorbeeld een goede verdeling van schaarse middelen, van grond (we verkiezen niet allemaal aan de zee te wonen) tot fruit (we verkiezen niet allemaal golden delicious appels).
Voorkeuren lijken best onschuldig. Iemands smaak in appels, auto’s, vakantiebestemmingen of welke idiosyncratische voorliefde ook zet ons toch niet in hokjes, en leidt toch niet tot conflicten?
Het is erg makkelijk een wij-zijgevoel te scheppen gebaseerd op compleet triviale voorkeuren. Een klassieke manier staat bekend als het minimale groepsparadigma, ontwikkeld door de Poolse sociale psycholoog Henri Tajfel in de jaren 1970. Aan twee groepen die werden samengesteld aan de hand van onbeduidende criteria (zoals welk van twee schilderijen ze het liefste zien), wordt gevraagd een een som geld te verdelen.
Niet lang geleden leidde ik zo’n oefening met een groep klanten, aan wie ik vroeg hoe volgens hen een wc-rol op de houder moest worden bevestigd: over of onder de houder. Vervolgens konden ze een som geld krijgen op basis van een van deze twee regels: (A) wie het me mij eens is over de oriëntatie van de rol krijgt 3 euro, wie het oneens is krijgt 4 euro, of (B) wie het met mij eens is krijgt ook 3 euro, maar wie het oneens is krijgt slechts 2 euro.
Regel A levert het grootste voordeel op voor de hele groep: iedereen krijgt minstens 3 euro en de totale som is maximaal. Nochtans verkoos niet minder dan twee derde van de groep regel B, wat de intuïtie illustreert van de deelnemers om ‘wij’ (relatief) te bevoordelen ten nadele van ‘zij’.
Paternalisme
Voorkeuren in se doen dus vaak totaal niet ter zake voor andere mensen. Toch zijn we snel om onze eigen voorkeuren op te hemelen als superieur en ze zelfs een absolute, objectieve juistheid toe te dichten, waar we natuurlijk ook meteen naar handelen, en dus afstand, spanning en conflict scheppen. Wanneer de voorkeuren van anderen niet met de onze overeenkomen, gaan we ze snel beoordelen.
Wat we ook wel eens ervaren, is de tendens om onze eigen voorkeuren op anderen te projecteren. Dan durven we soms paternalistische keuzes namens hen te maken – zoals het kopen van geschenken waarvan we denken dat ze die leuk vinden of het opruimen van hun kamer zonder dat ze daarom hebben gevraagd – en zijn we boos wanneer ze onze goedbedoelde inspanningen om hen op te voeden niet op prijs stellen.
Wanneer de voorkeuren van anderen niet met de onze overeenkomen, dan gaan we ze snel beoordelen
Zulke conflicten zijn misschien bescheiden, maar ze wegen wel door – en we kunnen ze vermijden. We kunnen er voor kiezen voorkeuren te zien voor wat ze zijn – zeer persoonlijke, maar uiteindelijk bijkomstige neigingen, die inherent noch juist of goed zijn (de mijne), noch fout of slecht (andermans). We kunnen ervoor kiezen anderen niet te beoordelen omwille van hun voorkeuren, en de onze niet op te dringen.
Ongefundeerde verwachtingen
Soms liggen onze voorkeuren niet goed met die van anderen (en vice versa). Als ik verkies om 2u ‘s ochtends voor een open raam te oefenen op mijn eufonium, dan kan er een conflict optreden met mijn buren, wiens voorkeur het is in rust en vrede te slapen op dat moment. Natuurlijk beseffen we dat de meeste mensen onze voorkeur niet delen, en zouden we ons instrument daarom bespelen tijdens de dag.
Een taak volbrengen lijkt een zodanig simpel gegeven dat we geen rekening houden met de mogelijkheid dat er diverse meningen over bestaan
In andere situaties zijn conflicten echter niet zo snel zichtbaar. De voorkeur van de ene persoon kan bijvoorbeeld betekenen dat een tijdstip een precies punt is: ‘eten om 7 uur’ betekent ‘zorg dat je er bent om, of voor, 7 uur’. Wanneer voor de andere persoon een tijdstip een ruwe aanduiding is – met plus of minus een half uur speling – treft die bij thuiskomst de maaltijd in de oven (of in de hond), met een wederhelft die in stilte zit te zieden van boosheid.
Een taak volbrengen lijkt een zodanig simpel gegeven dat we wellicht niet eens rekening houden met de mogelijkheid dat er diverse meningen over bestaan. Maar de ene persoon zet daarbij het liefst routinematig alle puntjes op de i, hoe lang het ook duurt, terwijl iemand anders zich aanpast aan de hoeveelheid beschikbare tijd, en desnoods improviseert en de puntjes op niet essentiële i’s achterwege laat. U ziet vast hoe dat conflict zich ontrolt wanneer de taak erin bestaat zich klaar te maken om uit te gaan.
Onze veronderstelling dat anderen onze voorkeuren delen (of er minstens kennis van hebben) betekent vaak dat onze niet ingeloste verwachtingen aanvoelen alsof er een afspraak niet is nagekomen, en onze verontwaardigde reactie zal dit wellicht weerspiegelen.
Ook dat kunnen we vermijden: we kunnen ervoor kiezen er niet van uit te gaan dat de manier waarop wij deadlines interpreteren en afwegingen maken de enige manier is. We kunnen ervoor kiezen te aanvaarden dat andere voorkeuren mogelijk zijn, en als het écht belangrijk is, onze eigen voorkeuren en verwachtingen kenbaar te maken en een geschikt compromis te sluiten.
Perspectieven op waarden
Wat met conflicten rond waarden? Hebben we geen verschillende, vaak onverzoenbare, fundamentele waarden, die een conflict onvermijdelijk maken? Niet noodzakelijk. Wanneer verschillende waarden tot conflicten leiden, is dat vaak het resultaat van het perspectief dat we innemen rond een kwestie en de taal die we gebruiken.
Een klein, maar zeer scherpzinnig boekje, The Three Languages of Politics van de Amerikaanse econoom Arnold Kling, handelt eigenlijk over Amerikaanse politiek, maar de inzichten erin zijn veel wijder van toepassing.
Kling beschrijft hoe progressieven, conservatieven en libertairen elk hun morele superioriteit over de andere twee verklaren. Deze manifest onmogelijke situatie ontstaat omwille van het starre perspectief dat ze alle drie innemen, en hoe ze hun argumenten positioneren. Progressieven komen op voor de kansarmen en kaderen hun standpunt op een onderdrukte-onderdrukker-as. Hun aanspraak op morele superioriteit rust op het veroordelen van de onderdrukking van bijvoorbeeld vrouwen of minderheden en het aanklagen van het feit dat de anderen daarvoor de ogen sluiten.
Conservatieven zijn de kampioen van traditie en morele deugd en beschrijven hun oogpunt als bevinden ze zich op een as beschaafd-barbaars-as. Zij eisen morele superioriteit op door het hekelen van ‘barbaarse’ aanvallen op bijvoorbeeld de openbare orde en de beschuldigen van zij die daarvoor geen aandacht hebben.
We kunnen ervoor kiezen kwesties niet enkel te beschrijven in onze geliefkoosde stammentaal, maar ze ook te bekijken vanuit andere perspectieven
Libertairen komen op voor individuele rechten en drukken hun positie uit aan de hand van een vrijheid-dwang-as. Zij betogen hun morele superioriteit aan de hand van het aanklagen van dwang in wetten en regelgeving, en het aanklagen van de anderen omdat ze dat niet doen.
Dit bestendigt diepgewortelde misverstanden en permanente conflicten, en dus moedigt Kling zijn lezers aan “langzaam politiek denken te omarmen: het bekijken van een kwestie vanuit verschillende hoeken, eerder dan langsheen een enkele as”.
Arnold Kling geeft hier wijze raad, waardevol ver buiten het bereik van zijn boek. We kunnen ervoor kiezen kwesties niet enkel te beschrijven in onze geliefkoosde stammentaal, maar ze ook te bekijken vanuit andere perspectieven. Dat zal ons minder geneigd maken onze eigen morele superioriteit voor waar aan te nemen, en slechte wil te zien in diegenen met wie we het oneens zijn – zelfs wanneer het om diepe waarden gaat.
In zekere zin werkt deze benadering voor alle drie de types conflicten: langzaam denken, niet meteen een conclusie trekken, geen ongerechtvaardigde aannames maken, niet denken in termen van juist en fout of goed en slecht als het om voorkeuren gaat. Dat is niet zo moeilijk als je denkt.
Zal dit alle conflict elimineren? Natuurlijk niet. Maar met een kleine inspanning van onze kant, leidt het beslist tot minder conflict. En dat is mijn wens voor u in 2021. Gelukkig Nieuwjaar!
