Je hebt futuristen die zich experten noemen en met de nodige zelfgenoegzaamheid komen vertellen dat er een disruptie zal plaatsgrijpen. De profeten uit het jaar duizend verbleken bij dit soort rationalisme. De diepgewortelde christelijk eschatologie – een einde der tijden gevoel – viert hoogtij.
We kunnen niet ontkennen dat er heel wat zaken op de helling staan. Neem nu ons economisch model. Sommigen beweren dat het einde van het kapitalisme in zicht is. Ik weet dat nog niet zo zeker.
Het kapitalisme uit de negentiende eeuw is voorbij, dat wel. Maar het kapitalisme van de twintigste eeuw is zich al heel lang aan het omvormen. We leven momenteel in wat ik noem het ‘financieel-economisch neoliberaal verdienmodel’. En ja, dat model is zich verder aan het opsplitsen. Na de Tweede Wereldoorlog splitste het financieel kapitalisme zich af van het economisch kapitalisme.
Er ontstond een ander mechanisme van waardebepaling dan het nationalistische bnp: de beurswaarde. In het verlengde daarvan ontstond dan weer de bitcoin, waardoor het klassieke banksysteem op de helling kwam te staan. Behoorlijk pittig die evolutie, en het einde is zeker nog niet in zicht.
Zolang burgers geen alternatief hebben om hun inkomen te halen uit niet-economische arbeid, zal er bitter weinig veranderen
Ons economisch verdienmodel – zeg maar onze economische activiteiten die ervoor zorgen dat er meerwaarde wordt gerealiseerd door arbeid en handel – is sinds het einde van de twintigste eeuw onder curatele geplaatst. Het kan de problemen die het veroorzaakt – denk aan de ecologische crisis en vele andere uitdagingen binnen onder andere personeelsbeleid (denk aan de gezagscrisis of burnout) – niet langer te baas. Wat dat teweegbrengt is veelbelovend: de zineconomie, het nieuwe werken, start-ups, … Het zou een zegen zijn voor deze samenleving mocht die evolutie zich verder doortrekken in de verhouding ‘inkomen-arbeid’. Zolang werknemers voor hun inkomen afhankelijk blijven van het huidige arbeidssysteem, zal er wellicht niet veel veranderen na de coronacrisis.
Wil je het toenemende bewustzijn in de samenleving niet laten uitmonden in teleurstelling, dan zal je structurele maatregelen moeten voorzien
Met andere woorden, de neoliberale samenleving met zijn consumentisme als kern van de burgerlijke vrijheid (mooi geïllustreerd in de koopzondagen) blijft in alles schatplichtig aan het huidige economische verdienmodel: groeien, vraag en aanbod laten spelen en expertise opbouwen doorheen de eeuwigdurende verandering. Vandaar het heersende discours over future proof skills, flexibiliteit, levenslang leren, talentmanagement en zo verder.
Of we daarmee de roofbouw op de menselijke energie zullen opvangen, betwijfel ik. Het lijkt me dan ook eerder logisch om de band tussen arbeid en inkomen verder op te splitsen en een systeem te bedenken waarbij men een basisinkomen verwerft door het verrichten van ‘basisarbeid’.
Zolang burgers geen alternatief hebben om hun inkomen te halen uit niet-economische arbeid, zal er bitter weinig veranderen. Dat denk ik althans. Ik ken dan ook maar één filosofisch model dat ik kan gebruiken om deze ingewikkelde tijden beter te begrijpen: de theorie van onderbouw en bovenbouw en de dialectische relatie daartussen.
Het zou ons te ver voeren om dit denkmodel volledig toe te lichten, maar kort door de bocht gesteld nemen we aan dat de wijze waarop wij onze economische onderbouw vormgeven bepaalt hoe onze bovenbouw – de samenleving – eruitziet. Wil je het toenemende bewustzijn in de samenleving (namelijk dat de wijze waarop we nu bezig zijn niet de juiste is, op zijn minst niet in ecologisch opzicht) niet laten uitmonden in teleurstelling – want alles gaat door zoals voorheen – dan zal je ook structurele maatregelen moeten voorzien. Maatregelen die de context creëren om dat nieuwe bewustzijn om te zetten in creatieve energie. Daarvoor is democratie uitgevonden.
Dus, het einde is niet nabij. Tenslotte wordt deze van veel media-aandacht voorziene coronacrisis opgelost door multinationals die het sluitstuk zijn van ons huidige financieel-economische verdienmodel.
Een hoopvol nieuw jaar toegewenst.
