Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Het ongrijpbare evenwicht

Koen Smets
v174-bb-07-icons_2
Weegschaal/Evenwicht/Scale (Rawpixel)

Er is iets opmerkelijks aan die toestand van evenwicht: hij lijkt alomtegenwoordig. We komen hem tegen in de natuurwetenschappen: in de mechanica zeggen we bijvoorbeeld dat een onbeweeglijk voorwerp in evenwicht is, omdat de krachten die erop inwerken elkaar compenseren (de aantrekkingskracht van de aarde die een op een helling geparkeerde auto naar beneden trekt, wordt gebalanceerd door de wrijvingskracht van de banden op het wegdek).

In de scheikunde zien we evenwicht wanneer een reactie in de ene richting even snel gebeurt als die in de omgekeerde richting, zoals bijvoorbeeld in een afgesloten fles spuitwater, waarin de hoeveelheid CO2 die uit het water komt gelijk is aan de hoeveelheid die weer wordt geabsorbeerd.

We zien balans ook in kunstmatige objecten, bijvoorbeeld in techniek (de fiets!) en in de esthetiek van architectuur en kunst: gebouwen, schilderijen, foto’s en zo verder. En hoe kan ik nalaten het economische evenwicht te vermelden, het concept dat vat hoe bijvoorbeeld vraag en aanbod elkaar uitbalanceren in een markt.

Bovendien zien we evenwicht ook als een centraal concept in onze individuele en collectieve menselijkheid: de weegschaal in de hand van Vrouwe Justitia is daar niet voor de show, we hebben liever een goed gebalanceerde persoonlijkheid en geven de voorkeur aan evenwichtige relaties.

Maatschappelijke balans

Op een of andere manier voelt het natuurlijk en compleet aan wanneer de zaken rondom ons netjes in balans zijn. De maatschappij weerspiegelt dat ook. De voorziening van vele goederen en diensten wordt aan het marktsysteem overgelaten, dat de prijs bepaalt. Maar andere worden toch door de staat geleverd, vaak kosteloos, zodat er geen onbalans ontstaat tussen wie ze zich wel kunnen veroorloven, en wie niet: gezondheidszorg, onderwijs, bescherming door politie en brandweer, bibliotheken en zo meer.

Daarnaast worden ook inspanningen geleverd om waar nodig tot een gelijk speelveld te komen. Mensen met een beperking kunnen bijvoorbeeld hulp krijgen met aanpassingen aan hun huis, hun school of werkplek, of hun auto, grotendeels of geheel betaald door de staat. Zulke ingrepen proberen het evenwicht te herstellen zodat – in dit geval – een beperking geen belemmering vormt voor belangrijke elementen van een normaal leven.

kid cycling
Mooi evenwicht! (Foto: © Jason Goh (Pixabay))

Maar er blijven natuurlijk vele gevallen van onevenwicht. Een daarvan staat bekend als maandstondenarmoede, vrouwen en meisjes die zich geen sanitaire producten kunnen veroorloven. De schade die ze ondervinden bestaat er niet enkel in dat ze dan hun toevlucht moeten nemen tot theedoeken, krantenpapier of kussenslopen, maar ook bijvoorbeeld – in het geval van meisjes en jonge vrouwen – het feit dat ze elke maand enkele dagen school mislopen.

Evenwicht waar onevenwicht is

We mogen hier zonder probleem spreken van een geval van ongelijkheid tussen de geslachten: mannen hebben hier manifest niet mee te maken. Om het evenwicht te herstellen heeft het Schotse parlement recent een wet gestemd die maandverbanden en tampons gratis maakt. (We kunnen betwisten of dit de meest efficiënte manier is om dat te doen, maar de maatregel brengt ongetwijfeld de weegschaal dichter naar een evenwicht.) Een goede zaak, dus?

Een tweet van Nick Christakis, een arts en sociale wetenschapper en in het algemeen een inzichtrijke en doordachte gast, deed me hier wat dieper over nadenken. Hij verklaarde in principe niet tegen zo’n maatregel te zijn gekant (en bestempelde maandstondenarmoede als verontrustend). Maar hij stelde zich de vraag of, als de wet voor gratis maandverband bedoeld was om een ongelijkheid tussen de geslachten recht te zetten, het parlement zich dan ook zou buigen over andere gevallen hiervan, en bijvoorbeeld gelijke levensverzekeringspremies te verplichten voor mannen en vrouwen.

Natuurlijk is het bestaan van andere gevallen van ongelijkheid geen excuus om een bepaald onevenwicht niet aan te pakken. Maar het is wel goed stil te staan bij welke onevenwichten moeten worden rechtgezet – en of dat überhaupt kán. Levensverzekeringspremies, annuïteiten en pensioenleeftijden zijn slechts enkele situaties waar potentiële ongelijkheid kan bestaan tussen mannen en vrouwen op basis van een verschillende levensverwachting.

Het is echter niet altijd eenvoudig om dat onevenwicht precies te bepalen. Verzekeraars zijn enkel geïnteresseerd in risico en geven niet om het geslacht van de verzekerde. Als een bepaalde categorie van mensen een hoger of lager risico stelt, dan zal dat ceteris paribus in de premie worden weerspiegeld, zo simpel is het. Maar wanneer we als maatschappij geen ongelijkheid willen in de premies, dan moeten we ook aanvaarden dat een eengemaakte premie tot een ander onevenwicht en nieuwe ongelijkheden kan leiden.

woman driving
Niet zo blij met de verhoging van haar premie omwille van gendergelijkheid (Foto: © Cleyton Ewerton (Pexels))

Autoverzekeringen in Europa vormen een interessant voorbeeld. Traditioneel rekenden verzekeraars vrouwelijke klanten een lagere premie aan omdat zij veiliger rijden, en dus minder, en kleinere schadegevallen hebben. In tegenstelling tot levensverwachting zien we hier dus vooral factoren die verbonden zijn aan persoonlijke keuzes en gedrag. Nochtans verbiedt een EU-richtlijn sedert 2012 verzekeraars nog langer rekening te houden met het geslacht bij het bepalen van de premie. In het laatste kwartaal van 2011 betaalden mannen gemiddeld 17% meer dan de gemiddelde premie en vrouwen 20% minder. In 2018 was dat verschil met geslonken tot +5% voor mannen, en -6% voor vrouwen. (Het restverschil wordt verklaard door het feit dat mannen verder rijden, en in krachtiger auto’s.) Relatief gezien is de premie voor vrouwen dus gemiddeld gestegen met meer dan 17%, en die voor mannen, met hun hoger risico, gedaald met net iets minder dan 10%. Is dit echt een verbetering? Dat is niet zo zeker.

Ook onevenwicht alom

Gelijkaardige problemen zien we op vele plaatsen. Beeld u twee gezinnen in met hetzelfde inkomen, maar in het ene zorgt één partner voor het inkomen en in het andere zorgen ze er samen voor. In een progressief belastingsysteem zal het eerste gezin meer taks betalen dan het tweede, als het individuele inkomen de aanslagbasis vormt (omdat één partner hier zoveel verdient als de twee partners van het andere gezin samen). Als men daarentegen het gezinsinkomen als aanslagbasis zou nemen, zouden beide gezinnen evenveel belasting betalen, maar dan zouden de partners in het tweede gezin elk meer betalen dan een alleenstaande met hetzelfde inkomen. Hmm.

Als het speelveld voor mensen met een beperking gelijk maken wenselijk is om het evenwicht te herstellen, zouden we dan niet ook iets gelijkaardigs moeten overwegen voor mensen wiens potentieel om een inkomen te verwerven beperkt is op een andere manier, bijvoorbeeld, omdat ze een IQ onder de 100 hebben, omdat ze klein zijn, of omdat ze niet durven te rijden? Het is niet zo duidelijk waar de lijn moet worden getrokken.

Als het speelveld voor mensen met een beperking gelijk maken wenselijk is om het evenwicht te herstellen, zouden we dan niet ook iets gelijkaardigs moeten overwegen voor mensen wiens potentieel om een inkomen te verwerven beperkt is op een andere manier?

En mocht u denken dat het herstellen of handhaven van evenwicht toch vooral een probleem is voor beleidsmakers, beschouw dan even hoe we onze kinderen steunen. Als onze dochter besluit zes of zeven jaar lang geneeskunde te gaan studeren, terwijl haar zus meteen na de middelbare school gaat werken, moeten we aan die laatste dan een bedrag geven dat overeenkomt met wat we spenderen aan de studie geneeskunde? Als een van onze kinderen in financiële moeilijkheden komt en we springen bij, moeten we dat dan ook doen voor de andere, ook heeft die er geen nood aan?  Moeten we ons testament aanpassen, en de nalatenschap verdelen naargelang hun noden, en niet iedereen evenveel nalaten?

Het is makkelijk om onevenwicht te zien. Het is een stuk moeilijker het op te lossen: evenwicht herstellen is lang niet altijd zo makkelijk als het stellen van een wet die tampons gratis maakt. Laten we ons daarvan bewust zijn wanneer we oordelen hoe anderen ongelijkheid aanpakken.

Uitgelichte afbeelding: Rawpixel

LEES OOK
Koen Smets / 19-01-2024

Activistisch denken een vloek en een zegen?

Activisme heeft zeker tekortkomingen maar is het helemaal te verwerpen?
just stop oil
Koen Smets / 08-09-2023

Het raadsel van de intrinsieke waarde

Waarde kan niet altijd uitgedrukt worden als een som geld.
halo guy
Pascal Debruyne, Hans Grymonprez / 28-08-2023

Een Gentse sprong voorwaarts naar een 'sense of belonging'

Pascal Debruyne en Hans Grymonprez vragen actie voor de vele Gentse kinderen en gezinnen met grote noden.
Een man laat zeepbellen vliegen door Gent.