Een groot deel van Europa loopt nog steeds gebukt onder een vorm van lockdown, en met de eindejaarsfestiviteiten in aantocht zijn velen ongerust. Enerzijds kijken we erg uit naar het contact met onze familie en vrienden dat de laatste maanden toch wat heeft ontbroken, anderzijds verhoogt het bijwonen van een grote familiebijeenkomst de kans dat we besmet geraken met Covid-19.
Enerzijds, anderzijds … als dat geen economisch taalgebruik is! En er moet inderdaad een afweging worden gemaakt tussen enerzijds de vreugdevolle ervaring van een traditionele kerst en oud en nieuw, en anderzijds het risico op het oplopen van de ziekte.
Het feit dat de afweging niet enkel onszelf aangaat, maakt alles nog wat ingewikkelder. Nu we toch in het land van de economie zijn binnengeglipt, kunnen we er onbeschaamd nog een concept uit de economie bijhalen: ons gedrag kan tot externaliteiten leiden – anderen die geen zeg hebben over onze keuzes worden desondanks met de consequenties ervan geconfronteerd.
Wijzelf mogen dan al niet tot een kwetsbare groep behoren, zodat de waarschijnlijke gevolgen van een besmetting beperkt zijn, met slechts een kleine kans op opname op de afdeling intensieve zorgen, laat staan op overlijden. Maar we kunnen wel direct of indirect anderen besmetten die meer risico lopen, die wel in het ziekenhuis kunnen terechtkomen, en die op hun beurt het virus doorgeven aan anderen. Dat is de aard van een pandemie. En al wat nodig is voor een derde golf van besmettingen na Kerstmis is dat er genoeg traditionele eindejaarsfeestjes zijn.
Verdeeld, maar niet doormidden
Hoe reageert men op zo’n afweging? De meest recente versie van de motivatiebarometer van de UGent geeft ons een antwoord. Bijna 6.000 deelnemers gaven hun mening over vier scenario’s met toenemende vrijheid: van de huidige maatregelen (waarbij een huishouden slechts één bezoeker mag ontvangen), met tussenliggende oplossingen waarbij twee of vier extra bezoekers mogen, tot een carteblanche-scenario zonder beperkingen.
Zowat een derde van de deelnemers geeft de voorkeur aan het behouden van de huidige regels. Twee derde vindt die de streng. 8% zou het liefst de volledige vrijheid hebben, maar bijna 90% vindt dat te los. Men peilde ook naar de bereidheid zich naar elk van de vier scenario’s te schikken, en daar bleek dat, voor de drie scenario’s mét beperkingen, iets meer dan 60% van de deelnemers zich eraan zou houden, terwijl ruim een derde ofwel een strenger (waar mogelijk) ofwel een losser scenario zou verkiezen.
Meer dan een derde van de deelnemers zou ook de huidige regels overtreden als die zouden blijven gelden, terwijl 34% zeker gebruik zou maken van de volledige vrijheid mocht dat scenario van toepassing zijn.
Een tweede onderzoek komt van Universiteit Antwerpen. Voor het meest recente rapport vroeg men ook daar naar de attitudes van 26.000 deelnemers rond het eindejaar onder de huidige Covid-19-maatregelen (dus met slechts één bezoeker). Hier beweerden 75% dat ze de beperkingen zouden respecteren op oudejaarsavond en 68% op kerstdag. 40% van de bevraagden onder de 35 gaf aan dat ze de regels met de voeten zouden treden.
In het Verenigd Koninkrijk heeft de regering al een versoepeling van de Covid-19 maatregelen beloofd gedurende een periode van vijf dagen rondom Kerstmis: drie gezinnen mogen dan binnenshuis samenkomen, zonder nood aan social distancing. Volksgezondheidsexperten wijzen er echter op dat meer vrijheid tijdens de kerstperiode onvermijdelijk tot meer besmettingen zou leiden. Om die in te dijken zullen beslist strengere maatregelen nodig zijn in januari.
De 'wisselkoers' voor deze afweging werd oorspronkelijk beschreven als twee extra dagen lockdown voor elke extra dag vrijheid, maar dat werd naderhand bijgestuurd: voor elke dag van versoepeling zouden eigenlijk vijf dagen van extra beperkingen vereist zijn.
Een opiniepeiling van voor de invoering van de versoepeling in het VK wees uit dat 54% van de deelnemers liever de huidige beperkingen zou handhaven om verdere beperkingen in januari te vermijden. 33% zou wél extra maatregelen in januari aanvaarden in ruil voor een meer normale kerst – een interessante illustratie van diversiteit in tijdspreferenties.
Terwijl zowel in mijn geboorteland als in mijn adoptieland een meerderheid van de mensen bereid blijkt te zijn – zij het met tegenzin – een beperkte versie van Kerstmis te accepteren, wil een derde toch liever normale festiviteiten, en daarvoor later de consequenties dragen. Waarom is Kerstmis zo belangrijk voor zovelen?
De betekenis van Kerstmis
Enkele weken geleden stelde econoom Tim Harford zich precies dit soort vraag: waarom zijn we zo geobsedeerd met het redden van Kerstmis? Alle leuke dingen die we met het vieren van Kerstmis associëren – de familiebijeenkomsten, de geschenken, het tafelen, de versieringen – kunnen net zo goed op een ander tijdstip plaatsvinden. Maar wat het speciaal maakt, is het feit dat iedereen het gelijktijdig doet: “everybody’s having fun”, zoals Noddy Holder ons herinnert, samen en simultaan.
Die collectiviteit en simultaneïteit is wat Kerstmis tot een hoogtepunt van het jaar maakt voor zovelen. Dat dit opgeven een grote teleurstelling is, is begrijpelijk. Maar misschien zouden we beter, zoals Tim Harford bepleit, nadenken over wat we werkelijk waarderen aan de Kerst en een zin voor proportie bewaren, en daarmee rekening houden bij het maken van de afweging.
Dat is misschien toch niet zo makkelijk als een rationeel econoom suggereert. In een artikel voor Behavioral Scientist delen psychologen Daniel Klein, Juliana Schroeder en Nick Hobson de inzichten van hun onderzoek naar wat mensen zo krampachtig laat vasthouden aan vieringen zoals Thanksgiving, Kerstmis, Hannukah enzovoort. Die worden, zo blijkt, vaak als rituelen gezien die diepe waarden van de groep weerspiegelen.
Hoe sterker de symbolische betekenis van zo’n gebruik, des te belangrijker het is om het op de voorgeschreven manier uit te voeren, en des te meer pogingen om het te veranderen worden ervaren als een inmenging in de collectieve en simultane uitdrukking van vreugde en als een aanfluiting van heilige waarden.
Het motief voor het tussenkomen in deze rituelen is natuurlijk zelf ook een heilige waarde: het redden van levens. Een keuze moeten maken tussen twee heilige waarden is bijzonder lastig – de bekende psycholoog Philip Tetlock gebruikte er de term 'tragische afweging' (tragic trade-off) voor. Beleidsmakers kunnen niet winnen: wat ze ook doen, het zal verontwaardiging opwekken in de ene of de andere groep.
Feiten zijn ondoelmatig om mensen te overtuigen in zaken waar waarden bij betrokken zijn. Zelfs als ze wijzen op het risico van overlijdens als gevolg van het versoepelen van de maatregelen, of op het vooruitzicht op nog maar eens een langdurige lockdown in januari. Het zal degene die Kerstmis zien als een krachtig symbool van hun waarden niet van gedachten doen veranderen.
Er is geen gemakkelijke manier om zulke tragische afwegingen te maken. Maar met deze Kerst staan we allemaal voor zo’n afweging.
(Als bonus een linkje om u desondanks wat op te monteren: een ongewone remix van de klassieker van Slade, waarin niet één keer het woord Christmas voorkomt.)
