Politieke participatie gaat in twee richtingen: beleidsmakers die hun burgers top-down betrekken bij hun beleid, en burgerinitiatieven die de politieke en publieke agenda trachten te beïnvloeden.
Hoe je vandaag naar die participatie kijkt, hangt volgens Filip De Rynck sterk samen met de eigen visie op de democratie: Ben je van mening dat verkozenen na de verkiezingen de volledige legitimiteit hebben voor het maken van beleid of vind je dat het nodig is om in tussentijd draagvlak te creëren voor bepaalde beleidsbeslissingen?
Filip De Rynck is het niet eens met de stelling dat we tegenwoordig het toppunt van onze democratie beleven
De dossiers waarmee verkozen beleidsmakers te maken krijgen, zijn niet altijd op voorhand te voorspellen, en staan ook niet allemaal in een verkiezingsprogramma. Dat illustreren onder meer de grote uitdagingen die zich vandaag plots binnen de zorg stellen.
De Rynck is het niet eens met de stelling dat we tegenwoordig het toppunt van onze democratie beleven. Burgerinitiatieven bestaan al veel langer dan vandaag. Vroeger was het soms zelfs ook zo dat burgers initiatief namen en het bestuur daarover inspraak kreeg. Wat is er vandaag dan wél precies veranderd in vergelijking met veertig jaar geleden?
Ambtenarenapparaat
Als je de werking van een lokaal bestuur van dichterbij bestudeert, dan merk je een aantal duidelijke verschuivingen. Zo is er de laatste decennia een sterke professionalisering binnengedrongen in het ambtelijke apparaat. Een lokaal bestuur heeft vandaag veel meer ambtenaren met een specialisatie: stedenbouwers, welzijnswerkers, gebiedswerkers,... Die kennis en expertise bevat voordelen, maar gaat evenzeer gepaard met verkokering.
Voor burgers die initiatieven nemen rond een problematiek die diensten overstijgen, kan dit een probleem vormen. Ook krijgen of maken ambtenaren vandaag, vanuit hun expertise, meer speelruimte om actief vorm te geven aan participatie. Soms staan zij zelfs meer in contact met burgers dan politici.
Ook zagen we doorheen de jaren een sterke ontwikkeling van tussenstructuren als autonome gemeentebedrijven en intercommunales. Ze omvatten zowel informele overlegfora van burgemeesters of lokale ambtenaren, als sterk uitgebouwde formele samenwerkingsverbanden, bijvoorbeeld voor afvalverwerking of energiedistributie.
Veel van die structuren maken het beleid voor onder meer gemeenteraadsleden veel complexer om te volgen. Tegelijk bieden deze circuits soms ook meer opening om bepaalde thema’s aan de orde te brengen.
Politiek apparaat
In de jaren 80 kaartte De Wakkere Burger al de zwakke positie van de gemeenteraad aan. Maar vandaag is de kloof tussen het college en gemeenteraadsleden nog groter geworden: op vlak van kennis over de complexe materies, competenties, tijd en ondersteuning,.... Burgers zijn soms sneller op de hoogte van beleidsbeslissingen dan gemeenteraadsleden.
Filip De Rynck waarschuwt voor de dunne lijn tussen vernieuwing en participatie als pure marketing of goednieuwsshow
Ook zien we vandaag heel wat lokale besturen experimenteren met beleidsparticipatie. Men durft vandaag meer te innoveren via bijvoorbeeld dialoogcafés en participatieve processen. De Rynck waarschuwt voor de dunne lijn tussen vernieuwing en participatie als pure marketing of goednieuwsshow.
Doorheen de jaren was er een sterke groei aan grote organisaties en kleinere bewegingen. Of dit betekent dat we een actiever middenveld hebben, daar is De Rynck niet van overtuigd. Er is veel sociaal kapitaal, maar weinig politisering. De actiecomités die de laatste jaren het licht zien, zijn ook vooral een stedelijk fenomeen. Daarnaast doen de overheid en organisaties veel, maar vooral naast elkaar, in een ‘latrelatie’.
Ook zien we de aard van thema’s waarrond men participatie organiseert, veranderen. Burgers worden steeds vaker op hun individuele verantwoordelijkheid aangesproken: Er wordt hen niet gevraagd; Wat denkt u over het dorpsplein? Maar: Wat doet u zelf? En de klassieke adviesraden… die kennen tot op de dag van vandaag hun problemen. De Rynck ziet weinig durf om dat in vraag te stellen. Wanneer dat wel gebeurt, zien we vaak als eerste weerstand bij de adviesraden zelf.
Burgers
In de jaren 80 was De Wakkere Burger erg neo-republikeins. We geloofden dat burgers in staat waren om via ratio en duiding het eigen belang te overstijgen. Vandaag lijkt dat moeilijker. Er is de kracht van beeld en emoties, die door technologische vernieuwingen steeds gemakkelijker verspreid worden. Het effect hiervan kan niet worden onderschat.
De transitie naar een duurzame samenleving wordt steeds vaker gekoppeld aan gedrag van burgers
Ook de impact van diversiteit en religie wordt onderschat. Hoe moeten we ons positioneren wanneer sommigen geloven dat een welbepaalde bestemming is voorgeschreven, en er voor bepaalde zaken geen participatie nodig is? Dit maakt het moeilijk om tot een gezamenlijk belang te komen.
Hij ervaart ook hoe de duurzaamheidsdiscussie verweven wordt met het participatiedebat. De transitie naar een duurzame samenleving wordt steeds vaker gekoppeld aan gedrag van burgers: draag je zelf bij tot een andere mobiliteit, voedselsysteem,…? Kwetsbare mensen voelen dat ze hun gedrag moeten aanpassen en het gelag betalen van een samenleving in transitie.
Last but not least zijn de burgers die zelf actie ondernemen zelden laaggeschoolde burgers. Maar wat als de overheid steunt op burgerinitiatieven om taken over te nemen, bijvoorbeeld in de zorg? Burgerinitiatieven kunnen nieuwe vormen van solidariteit organiseren, maar ook nieuwe vormen van uitsluiting.
Vroeger was het vechten om informatie. Anno 2020 is het vechten tegen een informatievloed. Ook hier blijft de evolutie van woord naar beeld belangrijk. Evolueren we naar een te grote openheid? Volgens de Rynck is het publieke debat vandaag alleszins moeilijker te organiseren.
Politiek landschap
Ook in de politiek ziet De Rynck belangrijke verschuivingen. Politieke partijen zijn vandaag steeds minder representatief, maar ook meer volatiel. Ze staan onder constante druk om de kiezer te overtuigen dat zij het verschil kunnen maken. Sommige populistische partijen vinden dat er genoeg geparticipeerd is en dat hun partij ‘het volk’ representeert. Ze stellen zich de vraag of er geen andere manier is om draagvlak te verwerven en beslissingen te nemen?
De democratie verandert niet door grote retorische discussies, maar door lokale praktijken
Lokaal loopt het anders. Men is er minder afhankelijk van het partijbestuur, en het is hier dat de democratie zich vernieuwt volgens De Rynck. Lokale participatie kan zo draagvlak creëren voor de bepaalde initiatieven die lokale overheden nemen. Daar vernieuwt de democratie. Lokale beleidsmakers organiseren participatie om draagvlak te organiseren voor de initiatieven die ze nemen.
Participatie bestaat vandaag uit meer dan georganiseerde initiatieven waar mensen rond de tafel zitten. Het is een kenmerk geworden van een brede publieke cultuur met ruimte voor conflict, mobilisatie en burgerinitiatieven. De huidige complexe samenleving maakt alles minder voorspelbaar, en daardoor ook minder makkelijk beheersbaar van bovenaf. Het systeem is meer chaotisch en fluïde en daarom wellicht meer democratisch.
De vernieuwing van de democratie krijgt vooral vorm op lokaal niveau. We zien dat de representatieve democratie zich intens vermengt met een brede waaier aan participatieve initiatieven. Het is daar dat De Rynck potentieel ziet voor de toekomst: de democratie verandert niet door grote retorische discussies, maar door lokale praktijken.
