Maar wat zijn de criteria – en wat zouden ze moeten zijn – op basis waarvan we zo’n keuze maken? We besteden daar vaak niet zoveel aandacht aan. Sommigen geven hun stem aan om het even welke kandidaat van de partij waar ze altijd al voor hebben gestemd; anderen stemmen op basis van anekdotes die ze hebben gehoord over de kanshebbers, van wat ze hen hebben horen zeggen, of van hoe ze overkomen.
Als we echter wat dieper graven, dan wordt het duidelijker waarnaar we werkelijk op zoek zijn. Wie de verkiezingen wint, zal immers talrijke beslissingen nemen tijdens haar of zijn ambtstermijn, beslissingen die ons vaak in mindere of in meerdere mate aanbelangen.
Op zoek naar betrouwbaarheid
We willen dus iemand waarop we kunnen vertrouwen dat ze die beslissingen nemen in ons belang – in de breedste zin. ('Ons belang' gaat hier verder dan enkel de materiële gevolgen op ons inkomen en vermogen. Het betreft ook maatschappelijke doelen rond de manier waarop staatsinkomen wordt verworven en besteed – bijvoorbeeld BTW op zekere producten of de begroting voor sociale zorg – en om de ethische waarden die we willen zien realiseren – zoals wetgeving rond euthanasie of een minimumloon).
We willen dus ons vertrouwen geven aan een kandidaat die, wanneer zich moeilijke afwegingen aandienen, onze belangen ter harte neemt. Dit vertrouwen omvat twee kernelementen: competentie (het vermogen een uitdaging doelmatig te analyseren en te begrijpen, een robuust besluit te nemen en ervoor te zorgen dat ze ook met succes wordt uitgevoerd), en integriteit (de kandidaat zal ons niet bedriegen na te zijn verkozen).
Plots lijkt die eenvoudige keuze niet meer zo vanzelfsprekend. Hoe kunnen we inderdaad bepalen of iemand ons vertrouwen waard is?
Typisch hebben we niet veel waar we wat mee aankunnen. Vele politieke kwesties maken weliswaar permanent deel uit van de agenda, en daaromtrent zijn de voorkeuren in de afwegingen van de politieke partijen genoegzaam bekend. Als de ene partij staat voor hogere lasten om zo de openbare dienstverlening te kunnen financieren, dan is er vast een andere die liever de openbare diensten wil inkrimpen om zo de lasten te kunnen verlagen.
We vinden wellicht dat sommige partijen beter aansluiten bij onze gevoelens en voorkeuren dan andere. Maar dit alles zegt bitter weinig over de vraag of we de kandidaat van de partij kunnen vertrouwen.
Het politieke discours draait, zeker in verkiezingsperiodes, bijna uitsluitend rond beloften van uitkomsten
Het politieke discours draait immers, zeker in verkiezingsperiodes, bijna uitsluitend rond beloften van uitkomsten. We krijgen (vaak in vurige retoriek) te horen wat een kandidaat voor ons, de kiezer, zal doen, maar we horen niet hoe die conclusie is bereikt, en nog minder welke offers daarvoor moeten worden gebracht.
We horen nauwelijks iets over de afwegingen. Het is een beetje alsof we een loodgieter in dienst nemen om onze oude badkamer te vernieuwen, die ons iets buitengewoons belooft – een volledig uitgeruste wet room, met een verlichte chromotherapie-douchekop en daarbij nog een douche voor het hele lichaam, voor twee personen alsjeblief – zonder ons erbij te vertellen hoeveel dat gaat kosten, noch dat hij daarvoor twee muren zal moeten uitbreken, en dat we dus wekenlang op een bouwwerf zullen moeten wonen.
En dan hebben we het nog maar over de gekende, voorspelbare beslissingen. De toespraken en de soundbites van een kandidaat vertellen ons niets over welk antwoord zij of hij zou bieden aan een acute crisis zoals de financiële meltdown van 2008, of de coronapandemie waar we middenin zitten. Nochtans is hoe ze daarop zouden reageren precies wat we zouden moeten weten.
Maar hooguit krijgen we een vluchtige blik op hun karakter door wat ze zeggen, en hoe ze het zeggen. Hun charme en charisma, de kunstig geformuleerde speeches, de berekende beledigingen aan het adres van hun tegenstander, de goedgekozen dog whistles – ze zijn alle bedoeld om het kiespubliek te bekoren, en dat beeld van betrouwbaarheid vorm te geven.
Vertrouwen in (het ge)zicht
Of we kunnen natuurlijk voortgaan op hoe ze eruitzien. Niet lachen, hoor. In een studie van Alexander Todorov, een psycholoog toentertijd aan Princeton University, en collega’s, kregen de deelnemers gedurende amper 1 seconde foto’s te zien van kandidaten voor het Amerikaanse congres, waarna ze hen een competentiescore moesten geven.
De onderzoekers stelden vast dat die scores een stuk beter de uitslagen van de verkiezingen voorspelden dan toeval (ze hadden een nauwkeurigheid tussen 66% en 73%), en ook gelijk liepen met de marge waarmee een kandidaat won. Verder onderzoek door onder meer Nikolaas Oosterhof en Todorov, Brian Holtz, Jonathan Freeman en collega’s, Michael Slepian en Daniel Ames en Jean-François Bonnefon en collega’s bevestigt deze tendens, en heeft zelfs specifieke aspecten geïdentificeerd die gecorreleerd zijn met die vermeende betrouwbaarheid.
Oekraïense president Zelensky was eerst een acteur die een president speelde in een TV-reeks. Hij won met bijna 75% van de stemmen
En het zijn niet enkel de trekken in haar of zijn gelaat die de kiezer kunnen overtuigen van de betrouwbaarheid van een kandidaat. Misschien is Violodymyr Zelensky, de huidige president van Oekraïne, het meest spectaculaire voorbeeld van een acteur die het hoogste ambt bereikt: hij speelde de rol van de president van zijn land in een komische TV-reeks, en won de presidentsverkiezingen van 2019 met bijna 75% van de stemmen.
Zijn publiek vond klaarblijkelijk dat een competente acteerprestatie een zinvolle indicator was van competente presidentiële prestaties. En zelfs zijn verwezenlijking verbleekt een beetje naast die van de 40ste president van de VS, de acteur Ronald Reagan (al had die, toegegeven, al een behoorlijke politieke carrière achter de rug, in tegenstelling tot president Zelensky).
Ook in België lijkt beroemdheid een belangrijke factor te zijn in politieke mandaten: Wikipedia leert ons dat ruim 60 bekende Vlamingen uit de wereld van de journalistiek, de sport, en de showbusiness met succes een politiek ambt hebben verkregen.
Beschaamd en beschamend
Wanneer een organisatie iemand aanwerft, vooral in leidinggevende rollen (tot de CEO toe), moet ze de persoon die ze in dienst neemt kunnen vertrouwen – op dezelfde manier waarop wij dat doen met de politici die ons gaan besturen wanneer ze worden verkozen. Maar de organisatie beoordeelt ook de competentie van kandidaten voor ze hen de rol aanbieden.
Een politicus met (eerste-)ministeriële of presidentiële verantwoordelijkheden is in staat om de zaken grondig te verknoeien, meer nog dan een lijnpiloot. We zouden er niet aan denken ons leven toe te vertrouwen aan een piloot die was geselecteerd op basis van retoriek en beledigen aan een concurrerende luchtvaartmaatschappij, op basis van haar of zijn betrouwbare gelaat, of omdat ze roem hebben verworven in een realityshow op TV. We willen zeker weten dat ze competent zijn, en dat we ze mogen vertrouwen, niet enkel om het vliegtuig te besturen, maar ook om te reageren op wat er onderweg allemaal mis kan gaan.
Desondanks selecteren en verkiezen we politici gebruikmakend van zwakke en ongeschikte graadmeters voor betrouwbaarheid. Het is bijna onmogelijk de meest betrouwbare kandidaat te kiezen, en het is lang niet zeker dat we erop kunnen vertrouwen dat we de juiste keuze hebben gemaakt.
Als we geen beter proces hebben om mandatarissen te verkiezen, wanneer we de eerste buitenaardse wezens verwelkomen, en ze zouden informeren naar ons systeem van bestuur, zullen we met recht en rede beschaamd zijn wanneer we de beschamende manier beschrijven waarop de democratie in zijn werk gaat, hier op aarde.
