Dit is een gastbijdrage. Een Apache-lezer levert met dit stuk een bijdrage aan het maatschappelijk debat. De auteur schrijft in eigen naam en is verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst.

Een open visie voor Borgerhout intra muros

Pieterjan Maes , Kate Kerkhofs
De Turnhoutsebaan in Borgerhout
De Turnhoutsebaan in Borgerhout (Foto: © Kaja Verbeke (Apache))

Groene stad

Eindwerk

‘Kleine verbindingen’ toont een strategie als antwoord op ruimtelijke, sociaal-economische en ecologische uitdagingen van de stad in de eenentwintigste eeuw. Het werk is terug te vinden op de scriptiebank.

'Met z’n allen naar de stad!' Dat credo van veel architecten en stedenbouwkundigen werd de laatste jaren steeds luider verkondigd. Zelf vertelden wij - masterstudenten architectuur - dit verhaal ook vrolijk aan iedereen die wilde luisteren. Onze masterproef schreven we ‘vanuit ons kot’, in volle coronacrisis.

Daarbij verkozen we beiden tijdens de quarantaine niet in de stad te verblijven, maar wel in ons ouderlijk huis in een gemeente met meer open ruimte en bewegingsvrijheid. De lockdown-maatregelen veranderden de vrijheid en mogelijkheden van de stad algauw naar claustrofobie en risico’s.

Ook in Borgerhout intra muros waar ongeveer 30.000 mensen op plusminus twee vierkante kilometer wonen, vormt het ruimtegebrek voor velen een probleem. De Borgerhoutenaren moeten het stellen met maar net iets meer dan één vierkante meter belevingsgroen per inwoner en dit maakt het tot de tweede dichtstbevolkte en bebouwde regio van België (na Sint-Joost-ten-Node).

Om een potentiële postcorona stadsvlucht tegen te gaan, is het cruciaal om aan te tonen dat meer kwalitatieve open ruimte kan samengaan met de verdichting van de stads- en dorpskernen

Om een potentiële postcorona stadsvlucht tegen te gaan, is het cruciaal om aan te tonen dat meer kwalitatieve open ruimte kan samengaan met de verdichting van de stads- en dorpskernen. Het draagvlak voor meer open ruimte kent nu een hoogtepunt.

Stedenbouw inzetten tegen ziektes is niet nieuw. Klassieke voorbeelden zijn de boulevards van baron Haussmann in Parijs en het ontstaan van de tuinsteden in Engeland rond 1900.

De brede lanen in Parijs werden niet enkel aangelegd in functie van het onderdrukken van opstanden, maar ook tegen uitbraken van cholera-epidemieën. Zo werden ook in het Antwerpen van de negentiende eeuw de Leien breed aangelegd in de bestrijding van cholera.

Het Antwerpse burgerinitiatief Ringland werd gelanceerd uit sociale en ecologische overwegingen, maar ook uit gezondheidsbeweegredenen. De overkapping van de Ring moet mee de strijd aangaan tegen de giftige stadslucht. Noot: het idee van een eerste gedeeltelijke overkapping (Ringpark de Knoop) kwam in 2004 uit Borgerhout.

Schermafbeelding 2020-08-18 om 12.08.05
(Foto: © Kate Kerkhofs & Pieterjan Maes)

Open visie

Dat Borgerhout intra muros als tweede dichtstbevolkte en bebouwde regio van België nood heeft aan een verlichting van haar stadsweefsel, maakten de eerder vermelde cijfers duidelijk. Dit idee lijkt evenwel haaks te staan op een van de grootste topics in de huidige Vlaamse stedenbouw, namelijk kernverdichting en inbreiding. De ogenschijnlijk tegengestelde concepten verdichting en verlichting kunnen elkaar echter versterken, op lokaal en bovenlokaal niveau.

Op lokaal niveau betekent dit bijvoorbeeld het compact stapelen of schikken van volumes op een bepaalde site om zoveel mogelijk open ruimte te vrijwaren, maar evengoed door meervoudig ruimtegebruik. Bovenlokaal kan het principe van verdichting in een bepaald stadsdeel of dorp samengaan met de bescherming of herintegratie van robuuste groene ruimte op een nabijgelegen locatie.

Eigen aan het dichte Oud-Borgerhout is de afwezigheid van een helder patroon in het stratenplan

Eigen aan het dichte Oud-Borgerhout is de afwezigheid van een helder patroon in het stratenplan. Dit organisch gegroeide stadslabyrint zorgt voor desoriëntatie en inefficiënt openbaar vervoer, maar tegelijk ook voor onverwachte ruimtelijke kwaliteiten. Een stadsdeel vol complexiteiten en contradicties.

Socioloog Richard Sennett pleit voor de onvoorspelbare stad: “Hoe strakker en uitgesprokener stedelijke vormen zijn, hoe meer ze definiëren wie er wel en niet thuishoort.”

Bernardo Secchi en Paola Vigano vertellen in een interview (2010) door het Parijse instituut 'Cité de l’architecture' over het project Grand Paris. Ze hebben het over de taak van architecten en steden- bouwkundigen om elk deel van de stad zo veel mogelijk open te stellen. Uit hun analyse van buurten in Grand Paris bleek dat de meer ingesloten wijken vaak gelijk staan aan moeilijke, ruigere en door armoede geplaagde buurten.

Voorgaande voorbeelden van Sennett, Secchi en Vigano lijken twee verschillende benaderingen: de complexiteit omarmen versus het brengen van helderheid in het stadsweefsel, met beiden hetzelfde doel van een open stad voor ogen. Deze tegenstelling is ongenuanceerd, want werken aan de stad is steeds een evenwichtsoefening tussen de twee.

Aan de hand van gerichte minimale ingrepen die inspelen op de bestaande noden, trachten we een maximaal effect te genereren. Het resultaat toont de zoektocht naar een strategie om de Turnhoutsebaan en de omgeving errond te ‘verlichten’, door lokaal te verdichten en een verwachting te koesteren van het residentiële potentieel dat het project Ringland met zich meedraagt. Er wordt gesproken over tien nieuwe woonwijken, 15.000 betaalbare woningen, scholen, crèches en kantoren.

Schermafbeelding 2020-08-18 om 12.12.01
(Foto: © Kate Kerkhofs & Pieterjan Maes)

Verder zou er ook een snelle ringtram komen die al deze wijken verbindt met de buitenstad en tien randparkings waar je kan overstappen op de fiets, tram of bus. Een grondige revisie van de Turnhoutsebaan zou kunnen worden ingezet als essentiële schakel in de verbinding van de binnenstad en het toekomstige ‘Ringpark’ ter hoogte van het Schijn en de aangrenzende buitenstad.

De strategie gaat uit van een open visie: het heeft een sociale motivatie en verwerpt een top-down tabula rasa op grote schaal. Dit werk pleit voor een langzamer, maar energiek samenspel van substrategieën of ‘kleine verbindingen’. Aan de hand van drie uitgewerkte case-studies tonen we hoe de Turnhoutsebaan meer verblijfskwaliteit kan krijgen.

Deze ‘kleine verbindingen’ dragen op buurtniveau bij tot meer ruimtelijke cohesie en doorbreken de harde grens die de baan (tussen noord en zuid) vandaag voor vele mensen is. Met de doorsteken die zich achter de poortgebouwen op de Turnhoutsebaan bevinden en de herinrichting van het Laar worden groene vingers ontplooid met een bescheiden omvang van 1,7 hectare.

Dit is zeker niet voldoende om de bestaande nood aan groene publieke ruimte op te vangen, maar kan een vertrekpunt zijn voor nieuwe groene netwerken.

Uitgelichte afbeelding: Apache © Kaja Verbeke

LEES OOK
Janine Meijer / 02-11-2020

‘Investeer in betere informatie over corona in achterstandswijken’

Er is een groot gebrek aan juiste informatie over corona in sommige Antwerpse wijken zoals Borgerhout en Antwerpen Noord. Dat stellen opbouwwerkers van Samenlevingsopbouw vast.
Bingo op het plein
Tom Cochez / 20-11-2019

Borgerhouts prestigeproject Peperbus hapert

Wat is er aan de hand met het dossier over de ontwijde en te restaureren kerk in Borgerhout? Zelfstandigenorganisatie UNIZO trekt haar aanvraag voor een omgevingsvergunning in…
peperbus
Karl van den Broeck / 08-05-2018

'Apache gelooft in de taak van de pers als vierde macht, dat is de harde kern van onze stiel'

Karl Marx is 200 jaar. Filosofiehuis Het Zoekend Hert in Antwerpen vroeg schrijver Walter van den Broeck en zoon Karl om een lezing te houden. Lees hier de lezing van Apache…
De redactie van Apache in het Reuzenhuis op de Turnhoutsebaan in Borgerhout. (Foto: © Stef Arends)