Meer dan 45% van alle volwassenen in België gaven geld voor een goed doel in 2017 – van regelmatige bijdragen aan liefdadigheidsinstellingen tot het sporadische wisselgeld in een collectebus of in de hoed van een dakloze op de hoek van de straat. Dat kan tellen als een overtreding van de standaard economische aannames: vrijgevigheid lijkt helemaal haaks te staan op ons eigenbelang. We zijn immers manifest materieel slechter af als gevolg van zulke giften.
Een simpele verklaring zou zijn dat we niet enkel begaan zijn met ons eigen welzijn, maar ook met dat van anderen – inbegrepen willekeurige onbekenden. Geld geven is echter niet altijd anoniem. We kunnen bijvoorbeeld bepalen of onze naam al dan niet zichtbaar is wanneer we online doneren. En geld geven en plein public mag dan niet adverteren wie we zijn, we seinen in elk geval vrijgevigheid aan wie ons gadeslaat. Misschien is er dus wel een bijbedoeling in het spel: als vrijgevig gezien worden, is goed voor onze reputatie, en dat kan lonen op langere termijn.
Toch verklaart het niet waarom we vrijgevig zijn wanneer niemand het ziet (of wanneer wie het ziet ons niet kent). Een andere reden voor dit klaarblijkelijk ‘irrationele’ gedrag is dat vrijgevig zijn ons zelfbeeld versterkt. Onszelf leggen we echter niet zo makkelijk in de luren.
Een buitenstaander die ons iets ziet in de hoed leggen van een straatmuzikant die ‘Streets of London’ ten beste geeft, weet niet om hoeveel geld het gaat – om het even wat (zelfs een knoop) laat ons er vrijgevig uitzien.
Maar het effect op ons eigen zelfbeeld hangt natuurlijk wel af van onze vrijgevigheid. Honderd euro voor de imitatie-Ralph McTell is misschien wat overdreven, maar we weten ook best dat een knoop of 2 cent niet echt vrijgevig is.
Onwetende vrijgevigheid
En als we nu eens zelf niet wisten hoe vrijgevig we werkelijk zijn? Dat is een vraag waar een studie van Danae Arroyos-Calvera, Rebecca McDonald, Daniel Read en Bruce Rigal aan de universiteiten van Birmingham en Warwick het antwoord op zocht.
Onderzoek naar vrijgevigheid maakt vaak gebruik van het Dictatorspel, een experimenteel instrument waarin de speler (de ‘dictator’) bepaalt hoe een geldbedrag moet worden verdeeld tussen zichzelf en een ander persoon (de ‘ontvanger’). De dictator heeft bijvoorbeeld de keuze tussen €6 voor zichzelf en €1 voor de ontvanger (de ‘zelfzuchtige’ optie) en €5 voor allebei (de ‘vrijgevige’ optie) (fig. A).
Het startpunt voor de onderzoekers was een eerder experiment met een variant op dit mechanisme, waarbij een dictator kon kiezen ofwel €6 of €5 voor zichzelf te kiezen, maar zonder te weten of de ontvanger €1 zou krijgen wanneer hij €6 voor zichzelf koos, en €5 wanneer hij €5 voor zichzelf koos, of vice versa – beide scenario’s waren even waarschijnlijk (fig. B).
Voor ze hun keuze maakten, konden de dictators echter opteren om te weten te komen welk van beide scenario’s voor hen van toepassing was. Van de deelnemers besloot 38% toch hun keuze te maken in onwetendheid (en dus te riskeren dat de ontvanger slechts €1 kreeg). De overgrote meerderheid hiervan (86%) koos voor €6 voor zichzelf.
Door onwetend te blijven, gaven deze dictators zichzelf morele speelruimte: zelfs al kozen ze het maximumbedrag voor zichzelf, toch konden ze dat rechtvaardigen, want er was 50% kans dat ze zo ook het bedrag voor de ontvanger maximaliseerden.
Zoals de auteurs suggereren, is dit een beetje alsof je een munt grabbelt uit je portemonnee, die zowel stukken van 50 cent bevat als 2-euro-munten, en hem in de hoed gooit zonder te kijken. Dit geeft ook morele speelruimte: het is mogelijk dat je de meest vrijgevige gift hebt gegeven, en dat is misschien al wat je nodig hebt voor je zelfbeeld (zelfs al had het ook de meest gierige gift kunnen zijn).
Maar de dictators kozen zelf of ze al dan niet te weten kwamen in welk scenario ze zaten (en dus hoeveel de ontvanger zou krijgen). Het experiment kan ons dus niet vertellen of ze vrijgevig (of zelfzuchtig) handelden vanwege de informatie die ze kregen, of omdat hun onderliggende voorkeur om vrijgevig (of zelfzuchtig) te zijn hun beslissing bestuurde al dan niet de informatie te bekend te maken.
Potentiële invloeden
De details van het experiment zijn wat te gecompliceerd om in dit artikel uit de doeken te doen, maar consulteert u gerust de volledige paper.
In hun experiment zorgden de onderzoekers ervoor dat ze twee potentiële invloeden konden uit elkaar halen: de informatievoorkeur van de dictators, en de informatie zelf die werd verstrekt aan hen en/of aan de ontvanger.
Ze gebruikten hiervoor een loterijvariant van het dictatorspel, waarin de uitbetaling aan de dictator een willekeurig element bevatte: dat kon €2,5 of €4 zijn. De dictators moesten hier beslissen of de ontvanger 50 cent of €2 kreeg, en die beslissing beïnvloedde hun eigen voordeel. Als ze de ontvanger 50 cent toekenden was hun eigen kans op €4 groter dan wanneer ze €2 toekenden. Zo werd er een kost verbonden aan vrijgevig zijn.
De mogelijkheid tot morele speelruimte werd geïntroduceerd door het creëren van twee scenario’s, die verschilden in de relatieve mate waarin de dictator vrijgevig of zelfzuchtig was. In het laagvoordeelscenario was de kans op het maximale voordeel relatief laag (1/8 als hij vrijgevig was, en 3/8 als hij zelfzuchtig was); in het hoogvoordeelscenario was dat respectievelijk 3/8 en 5/8.
Het verschil voor de dictator tussen €2 schenken en 50 cent schenken was relatief veel groter in het laagvoordeelscenario dan in het hoogvoordeelscenario. Daarin was de kans op het incasseren van €4 immers drie keer zo hoog (3/8) als ze slechts 50 cent gaven dan als ze €2 gaven (1/8). In het hoogvoordeelscenario was die relatieve toename maar 5/3 hoger, niet eens het dubbele.
Als de dictator niet op de hoogte was van het geldende scenario, dan bestond er privé morele speelruimte (hij kon een zelfzuchtige keuze rechtvaardigen aan zichzelf); als de ontvanger niet op de hoogte was, dan was er publieke morele speelruimte (de dictator kon dan een zelfzuchtige keuze rechtvaardigen aan de ontvanger).
Zo werden vier informatietoestanden mogelijk: beiden op de hoogte, beiden onwetend, enkel de dictator op de hoogte, en enkel de ontvanger op de hoogte).
Om tenslotte de voorkeur van de dictator om onwetend te blijven (of om de ontvanger onwetend te houden) te onderscheiden van de voorkeur om vrijgevig of zelfzuchtig te zijn, zetten de onderzoekers drie groepen op
Keuze
De dictators konden beslissen of zijzelf en/of de ontvangers zouden weten welk scenario van toepassing was. Hun keuze werd dan ook uitgevoerd.
Geforceerd
De dictators hadden geen keuze, en werden ingedeeld in een vooraf bepaalde informatietoestand
Willekeurig
Dictators konden hun informatievoorkeur te kennen geven zoals in de Keuze-groep, maar er was slechts 50% kans dat dit ook zou worden uitgevoerd (dat werd dan de Willekeurige Keuze subgroep). In het alternatieve geval werd een informatietoestand opgelegd (de Willekeurige Geforceerde subgroep).
In de Geforceerde groep konden de onderzoekers precies nagaan welke rol enkel de informatie speelde in de keuzes van de dictators, ongeacht hun voorkeuren. In de Willekeurige Geforceerde groep, daarentegen, konden ze nagaan wat de rol van de voorkeuren van de dictators was, want hier was de informatietoestand op willekeurige basis bepaald. Tenslotte leverden de Keuze en de Willekeurige Keuze groepen inzicht in het effect van de privé en publieke morele speelruimte.
Strategen eerder dan opportunisten
Zelfzuchtig gedrag (50 cent eerder dan €2 geven) kwam, zoals verwacht, meer voor wanneer de dictators ervoor kozen de informatie verborgen te houden. Maar dit onderzoek toonde ook aan dat de informatie zelf geen invloed had op de vrijgevigheid.
Het was integendeel de informatievoorkeur van de dictator – ongeacht of die voorkeur al dan niet werd uitgevoerd – die voorspelde of hij vrijgevig of zelfzuchtig zou zijn. De auteurs suggereren dat dit is omdat dictators vooraf al hadden besloten hoe ze zouden handelen, en zich niet lieten beïnvloeden door de informatietoestand.
We blijken niet zozeer opportunisten te zijn, die onze keuze laten bepalen door wat wij of anderen weten over hoe vrijgevig of zelfzuchtig we zijn
Als ze echter konden aangeven of de informatie verborgen of bekend was, dan kozen ze wel voor die optie die het voordeel voor hun zelfbeeld én voor het beeld dat ze hebben in andermans ogen maximaliseerde (of de schade eraan minimaliseerde).
Dit verklaart ook de schijnbare tegenstrijdige observatie dat de dictators die liever het scenario niet wisten, toch vaker €2 gaven dan deze die het wel wilden weten. Onwetend blijven schept immers speelruimte, en speelruimte maakt het mogelijk zelfzuchtig gedrag te rechtvaardigen.
Wanneer een dictator echter al had bepaald dat hij vrijgevig wilde zijn, kon hij dankzij die speelruimte geloven dat hij in het laagvoordeelscenario was, waar een gift van €2 meer vrijgevig is dan in het hoogvoordeelscenario.
We blijken dus niet zozeer opportunisten te zijn, die onze keuze laten bepalen door wat wij of anderen weten over hoe vrijgevig of zelfzuchtig we zijn. In plaats daarvan weten we heel goed wat we willen doen en blijven we trouw aan onze intenties – maar als het even kan willen we toch graag strategisch net die informatie onthullen of verborgen houden (voor onszelf en anderen) die ons toelaat ons (zelf-)beeld hoog te houden.
Ongeacht onze morele identiteit, we zijn allemaal strategen in het gebruik van kennis en onwetendheid als het erop aankomt ze wat extra glans te geven.
