Twee jaar lang deelde ik de middelbare schoolbanken met een Belarus. Zijn naam was Ales Varabyou. In zijn kamer hing een witte vlag met een horizontale rode streep die, zo vertelde hij me trots, in zijn geboorteland tot een arrestatie kon leiden.
Ales leerde me sigaretten rollen, wiet roken en over politieke theorie praten. Hij liep de hele lente en zomer lang op blote voeten en ‘s ochtends gingen we vaak samen naar de Albert Heijn om een gratis tas koffie te drinken. "Mijn vrienden in Belarus geloven me niet als ik hen zeg dat de koffie hier gratis is", zei hij eens tegen me.
Hij sprak vaak over zijn vorige middelbare school in Minsk. Een partizanenschool, zo noemde hij het. Ik herinner me afgezette parlementariërs als leerkrachten en binnenvallende politieagenten tijdens de lessen. Hij sprak vaak over politiek en maakte bittere grappen over president Alexander Loekasjenko, 'de laatste dictator van Europa'. Ales voelde zich Europeaan, en droomde luidop over een Democratische Republiek Belarus.
En toen zag ik hoe een groepje demonstranten een nieuwe vlag hees op een plein in de hoofdstad. Een witte achtergrond met een rode streep, dezelfde vlag die Ales vroeger in zijn studentenkamer had hangen
Ik had al lang niet meer aan Ales gedacht, zoals dat gaat met jeugdvrienden die in een andere stad gaan wonen. Tot vorige week, toen mijn newsfeed zich begon te vullen met foto’s van bebloede demonstranten in de straten van Minsk. Ik zag vrouwen die lange mensenkettingen vormden voor het presidentieel paleis. Ze deelden rozen uit. Ik kreeg filmpjes met vrijgelaten gevangenen te zien, die getuigden over de folteringen die zij hadden ondergaan.
En toen zag ik hoe een groepje demonstranten een nieuwe vlag hees op een plein in de hoofdstad. Een witte achtergrond met een rode streep, dezelfde vlag die Ales vroeger in zijn studentenkamer had hangen. Dat was voor mij het teken om mijn oude vriend op te bellen.
Het werd een geanimeerd gesprek van ruim anderhalf uur. Ales was blij dat ik een artikel wilde schrijven over de politieke situatie in zijn land. "Toen ik op die video de oude vlag van Belarus om het plein zag hangen, kreeg ik tranen in de ogen. Vroeger werd ik verrot geslagen door de veiligheidsdiensten wanneer ik met die vlag over straat liep, en nu wappert het daar vrij in de wind."
Een reeds lang sluimerende onvrede
Ales woont nu in Baltimore, waar hij zijn doctoraat in de computationele biologie schrijft. Hij volgt de situatie in zijn thuisland op de voet. Hij deelt info over de protesten op sociale media en helpt mee aan een online fondsenwervingscampagne om de politieke gevangenen in Belarus juridische bijstand te bieden. Ales was twee jaar toen Loekasjenko aan de macht kwam. Nu is hij er 28. "Belarus was 26 jaar lang bevroren in de tijd. Nu beginnen we eindelijk te ontdooien."
Ales: 'Belarus was 26 jaar lang bevroren in de tijd. Nu beginnen we eindelijk te ontdooien'
De aanleiding van de protesten waren de verkiezingen op zondag 9 augustus, waarin Loekasjenko een verpletterde verkiezingsoverwinning met 80% van de stemmen claimde. Meteen trokken duizenden Belarussen de straat op. Ze pikken die verkiezingsuitslag niet. Volgens hen zijn de verkiezing vervalst. Ze eisen nieuwe, eerlijke verkiezingen en de vrijlating van alle politieke gevangenen.
Loekasjenko beantwoordde de protesten vrijwel meteen met geweld. The Guardian meldde het gebruik van traangas, rubberkogels en flitsgranaten door de oproerpolitie tegen de demonstranten. Sinds het begin van de protesten zijn al meer dan 7.000 mensen opgepakt en vielen er minstens twee doden.
Hoe komt het dat de Belarussen juist nu op straat komen? Volgens Ales viel de dictator het voorbije jaar al door de mand. Veel mensen zijn zich bewust geworden van zijn incompetentie als leider, zegt Ales. De mensen begonnen met hem te lachen. "Wist je trouwens dat Loekasjenko geen moedertaal heeft? Ooit sprak hij Belarussisch, maar dat is hij verleerd. En hij spreekt Russisch met haar op."
Dat de president tijdens zijn vorige regeerperiode steeds meer tegenstand opriep heeft volgens Ales alles te maken met… een blogger.
Hoe een blog Loekasjenko’s sprookjes doorprikte
Sinds zijn eerste verkiezing in 1994 trok Loekasjenko elk jaar steeds meer macht naar zich toe. Hij deed dat enerzijds via referenda waarmee hij de grondwet aanpaste en de parlementen zo goed als monddood maakte en anderzijds door zijn greep op de media te versterken.
'Via alternatieve media kregen ook Loekasjenko’s grootste aanhangers in de kleinere steden en het platteland de werkelijke staat van hun land te zien'
"Loekasjenko had een monopolie op de media in Belarus. De officiële staatszenders maakten de bevolking wijs dat ze in een welvarend land leefden. Wie het moeilijk had, dacht vaak dat hij of zij er alleen voor stond. Dat veranderde allemaal met de verspreiding van het internet. Via alternatieve media kregen ook Loekasjenko’s grootste aanhangers in de kleinere steden en het platteland de werkelijke staat van hun land te zien."
In de aanloop van de verkiezingen werd de blog ‘Land om te leven’ van zakenman Siarhei Tsikhanouski razend populair. Hij trok het land door en liet in zijn video’s de gewone man en vrouw op straat aan het woord.
"Plots zagen de Belarussen dat zij niet de enigen waren die het moeilijk hadden. De staatstelevisie toonde hoe geweldig alles was en dat strookte niet met de realiteit die in ‘Land om te leven’ werd getoond. Door de blog zagen de boeren en de fabriekswerkers dat er nog vele andere waren zoals hen, die het ook moeilijk hadden."
Hoe COVID-19 Loekasjenko (alsnog) dreigt te nekken
Het idee van Loekasjenko als een ridicule, incompetente leider werd nog versterkt door diens belabberde aanpak van COVID-19. De president noemde de coronacrisis een massapsychose en weigerde maatregelen te nemen tegen de verspreiding van het virus. Hij beweerde dat onder andere vodka en sauna’s zouden beschermen tegen besmetting. Veel Belarussen vinden dat Loekasjenko de bevolking aan haar lot heeft overgelaten.
De president noemde de coronacrisis een massapsychose en weigerde maatregelen te nemen tegen de verspreiding van het virus
Eind juli beweerde Loekasjenko dat de dokters bij hem asymptomatische corona hadden vastgesteld. "Vandaag ontmoeten jullie een man die het coronavirus rechtopstaand heeft overleefd", zei hij tijdens een militaire bijeenkomst. "Zoals ik eerder al zei, draagt 97% van onze bevolking deze infectie asymptomatisch."
De inwoners van Belarus zagen echter een heel andere realiteit. In totaal zijn er tot nog toe bijna 70.000 coronabesmettingen vastgesteld in Belarus. 610 mensen stierven reeds aan het virus.
Ales: "Tijdens COVID viel de onderlinge solidariteit tussen burgers op in het licht van de afwezige staat. Ondanks Loekasjenko’s non-beleid is Belarus de crisis tot nog toe goed doorgekomen. Dat hebben we volledig aan de mensen zelf te danken. En in het bijzonder aan de dokters, voor wie ik een groot respect heb. Ze werken dag en nacht om alle patiënten op te vangen. En op weg naar hun werk nemen ze nog de tijd om even mee te protesteren. Ze verzorgen de gewonden die vallen tijdens de protesten, met gevaar voor vervolging."
De solidariteit onder de bevolking ondanks het gebrek aan maatregelen heeft veel mensen in Belarus doen beseffen dat ze beter af zijn zonder Loekasjenko. Zo dreigt het virus de dictator alsnog te nekken.
Stemmen voor democratie
Alexander Loekasjenko schuwt geen harde middelen bij het smoren van proteststemmen. In het verleden liet hij al vaker oppositieleiders opsluiten of verhinderde hij hun deelname aan de verkiezingen. Dat lot viel veel ook Siarhei Tshikhanouski, de populaire blogger van ‘Land om in te leven’ te beurt.
Na zijn arrestatie nam zijn echtgenote, Sviatlana Tshikhanouskaya, zijn campagne over. Haar liet Loekasjenko begaan. Hij maakte zich sterk dat Belarus nog niet klaar was voor een vrouwelijke leider. Zo werd Tshikhanouskaya de enige belangrijke tegenstander tijdens de verkiezingen van 2020.
Tshikhanouskaya wilde echter nooit president worden. De stemmen die zij ronselde, waren proteststemmen. Haar plan was om meteen nieuwe, eerlijke verkiezingen te organiseren zodra ze verkozen was. "Pas toen Loekasjenko zag hoe veel volk haar verkiezingsrally’s trokken, besefte hij dat ze wel degelijk een gedegen tegenstander was, maar tegen dan was het al te laat."
Toen Loekasjenko met een verkiezingsscore van 80% kwam aanzetten, tegenover 10% voor Tshikhanouskaya, was de verontwaardiging dan ook groot. De zoveelste gefraudeerde verkiezingsuitslag was voor velen de druppel. De bevolking trok massaal de straat op.
Op de verkiezingsdag zelf nog werd Tshikhanouskaya gedwongen het land uit te vluchten. Vanuit een kamer in Litouwen gaf ze per videoboodschap te verstaan dat ze een aartsmoeilijke keuze had moeten maken, dat de regering haar kinderen in de weegschaal had gelegd.
Vreedzame protesten versus politiegeweld
De protesten worden gekenmerkt door vreedzaamheid bij de betogers tegenover bruut politiegeweld. Op video’s is te zien hoe vrouwen rozen uitdelen en hoe de demonstranten mensenkettingen vormen, geïnspireerd door de Baltische weg die in 1989 tot de onafhankelijkheid van de Baltische staten leidde.
Daartegenover zetten regeringstroepen traangas, rubberkogels en flitsgranaten in om de betogers uiteen te drijven. Sinds het begin van de protesten zijn al 7.000 demonstranten opgepakt. Daar werd een groot deel van terug vrijgelaten tijdens de nacht van 13 op 14 augustus. Samen met de mensen kwamen ook de verhalen over gruwelijke folterpraktijken in de gevangenissen naar boven.
Dit buitensporig politiegeweld lokt volgens Ales alleen maar meer mensen de straat op. Afgelopen zondag vond de ‘Mars voor Vrijheid’ plaats voor het gebouw van de staatstelevisie. Met de vele tienduizenden demonstranten werd het de grootste betoging ooit in het land.
Wat na Loekasjenko?
Volgens veel analisten zijn de laatste dagen van Loekasjenko stilaan geteld. Maar wat na Loekasjenko? Het is een vraag die ook Ales bezighoudt. De buitenlandse relaties van de dictator werden gekenmerkt door een voortdurende schommelbeweging tussen de EU en Rusland.
"Een Oekraïne scenario willen we absoluut vermijden", zegt Ales. "Poetins steun in Rusland daalt weer, net zoals voor de Maidan-protesten in Oekraïne. Door de Krim te annexeren schoten zijn populariteitscijfers in Rusland weer de hoogte in. Ik hoop nu dat Poetin zich geen gekke dingen in het hoofd haalt."
"Poetin heeft het niet voor Loekasjenko. Hij is onbetrouwbaar. Hij is te ambivalent. Maar hem kan de Russische regering tenminste nog manipuleren. Poetin is bang om die steun van Belarus nu helemaal kwijt te spelen indien Loekasjenko valt."
De vraag is of Poetin zich opnieuw in zo’n nieuw avontuur wil storten. De Russische bevolking zit niet te wachten op een zoveelste aanslepende oorlog, zoals in Oekraïne of Syrië.
De Russische bevolking zit niet te wachten op een zoveelste aanslepende oorlog, zoals in Oekraïne of Syrië
Ales is hoopvol: "Hopelijk kunnen we, eens Loekasjenko vertrekt, snel economische banden smeden met het Westen. Ik hoop dat de EU-ambtenaren niet alleen loze woorden uiten, sancties opleggen, maar ons ook actief steunen." Hij beseft echter ook dat zijn land, indien Loekasjenko valt, nog een lange weg heeft af te leggen naar een volwaardige democratie.
De hoop die mijn vriend Ales stelt in de Europese Unie is aandoenlijk, maar ook pijnlijk in het licht van de Europese inertie tegenover het conflict in het buurland. Buiten een formele afkeuring van het politiegeweld tegen de vreedzame demonstranten en het doorvoeren van nieuwe sancties aan het adres van Loekasjenko, wordt de Europese respons vooral gekenmerkt door een gênant stilzwijgen.
Toch benadrukt Ales ook dat de oplossing vooral vanuit het volk zelf zal moeten komen. "De mensen van Belarus hebben de juiste keuze gemaakt om in opstand te komen. Maar nu moeten ze nog een tweede keuze maken, en die is wellicht nog moeilijker dan de eerste. De mensen weten niet wat het is om een stem, een keuze te hebben. Na jaren van autocratisch bewind zijn ze heel manipuleerbaar. Nu moeten ze kiezen om de democratische staat verder uit te bouwen, en niet meteen kiezen voor de eerste de beste leider met de mooiste praatjes."
