In één van mijn eerdere analyses, genaamd ‘Nieuwsgieren en zalmen: een parabel’, schreef ik onder meer:
“Eén van [de] dieptepunten [van de journalistiek] is vrij frequent in (sensatie)medialand, is een publiek geheim en is een smet op de journalistiek. Het toont de media op hun lelijkst. Dat het daarbij niet om wat marginale blaadjes of websites gaat, maar om de grootste kranten van Vlaanderen, maakt dit een carrousel van lijkenpikkerij waarbij het een wonder mag heten dat de lezer dit nog slikt.”
Dit citaat dateert van eind april, maar werd deze week opnieuw vlammend actueel na de moord op CD&V-politica Ilse Uyttersprot.
Ten behoeve van de duidelijkheid onderscheid ik twee belangrijke observaties, hieronder netjes gestructureerd. Gaat u even zitten, ik schets geen fraai beeld.
Grote ogen
De eerste oneervolle vermelding gaat naar de moeder aller media: de openbare omroep. Aan de reacties op sociale media te zien was ik niet de enige die grote ogen trok tijdens de nieuwsuitzendingen van 4 augustus, de dag van de moord.
In het middag- en avondjournaal koos de VRT-redactie ervoor om het beruchte torenfilmpje op te rakelen (in 2011 dook er een vier jaar oude opname op van de politica die intiem was met haar toenmalige vriend op een toren in Spanje, GM).
Daar was de redactie niet de enige mee - ook andere media deden dat, waarover later meer - maar ze was wel de enige die het nodig vond om dat te voorzien van beelden. In het laatavondjournaal was het beeld, een screenshot van Het Laatste Nieuws, ondertussen uit de reportage gehaald, mogelijk na alle kritiek.
Negen (!) jaar geleden verwijderden media overigens het filmpje van hun websites en liet Uyttersprot het ook van het internet verwijderen. Maar VRT dacht: “We hebben hier nog een oud exemplaar van HLN uit 2011. Als niemand ze nodig heeft voor de patatten, maken we er snel een foto van!”
Daarmee overtreft de openbare omroep overigens VTM Nieuws, waarvan men dit eerder zou verwachten, maar dat geen enkel beeld getoond heeft van het incident, ook al maakt het samen met Het Laatste Nieuws deel uit van nieuwsfabriek DPG Media.
Zoals hierboven al vermeld, was de VRT niet de enige die het nodig vond om het torenincident te vermelden in de eerste (en latere) berichtgeving rond de brutale moord op de politica. Elke Vlaamse krant rakelde het op, inclusief De Tijd die er nog eens de titel ‘In Memoriam’ boven plakte. Lees dat maar eens voor in de kerk.
Geen gêne
Los van de vraag of er wel beelden uit dat ene filmpje opgerakeld moeten worden - waarop het antwoord volmondig ‘nee’ moet zijn -kunnen we ons ook de vraag stellen of er überhaupt melding van gemaakt moet worden.
De dag van de moord verschenen online al snel de eerste artikels over de feiten en ook de eerste portretten van de politica. Daarin kwam al meteen het fameuze filmpje ter sprake. Ik herhaal: de dag van haar overlijden vonden media het nodig om één van de meest gênante voorvallen uit haar leven opnieuw boven te halen.
Dat die passages ook de papieren krant haalden de dag nadien, betekent twee dingen: ten eerste heerst er absoluut geen gêne op bepaalde redacties en ten tweede hebben ze totaal geen schuldinzicht.
En wat is de nieuwswaarde van dat ene feit? Akkoord, veel mensen dachten mogelijks spontaan aan die toren wanneer ze haar naam hoorden. Ze lachte er zelf ook smakelijk om, publiekelijk dan toch.
Maar hoezo is dit het vermelden waard, laat staan het schrijven in een online titel zoals HLN.be deed op 4 augustus (en na kritiek snel offline haalde, vergezeld van de obligate mea culpa)?
Uyttersprot is er niet voor veroordeeld, ze heeft haar ‘fout’ negen (!) jaar geleden toegegeven, is er volwassen mee omgesprongen en case closed. Leuk voor de nabestaanden dat een dierbare nog maar eens te kakken gezet wordt enkele uren na haar dood.
Net zoals de advocaat van de familie stelde in de media aangaande verklaringen van de verdediging, ‘Geen respect voor de nabestaanden’, kan hetzelfde gezegd worden over onze redacties.
Ga. Jullie. Schamen.
Samen de dieperik in
Nog een ander mechanisme werd duidelijk in de berichtgeving rond de moord, meer specifiek bij concurrenten Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad, de twee sensatieleveranciers in Vlaanderen. Zoals toxische koppels kunnen ze niet met elkaar, maar ook niet zonder.
Een praktijkvoorbeeld is te vinden in hoe ze omgingen met de foto van de verdachte, die evenwel de dag zelf nog bekend heeft. Aanvankelijk hanteerden beide redacties de standaardregel om de verdachte ‘onherkenbaar’ weer te geven. Zelfs al komt dat ‘onherkenbaar’ meestal neer op een snel filtertje waar iedereen zonder vergevorderde cataract los doorheen kijkt.
Op 6 augustus veranderde er echter iets wat best opvallend genoemd mag worden.
Zoals gezegd was de verdachte in (online) artikels van 4 en 5 augustus enkel onherkenbaar te zien. In de nacht van 5 op 6 augustus, meer specifiek om drie uur ’s nachts, veranderde dat. In een online artikel van Het Nieuwsblad was de verdachte opeens herkenbaar in beeld gebracht, met naam en voornaam. Het Laatste Nieuws was er als de kippen bij en deed hetzelfde iets meer dan vier uur later, om 7u17.
Dat zij daarmee het ‘laatste’ nieuws waren, na concurrent Het Nieuwsblad, zal gestoken hebben. Zeker omdat in de papieren HLN-krant van 6 augustus de verdachte nog onherkenbaar afgedrukt stond en bij Het Nieuwsblad niet.
Op 7 augustus volgden overigens ook nog Het Belang van Limburg en Gazet van Antwerpen, bladen uit dezelfde nieuwsfabriek als Het Nieuwsblad.
Angsthazen
Het herkenbaar tonen van een verdachte is theoretisch gezien niet verboden vanuit journalistiek-ethisch standpunt. De Raad voor de Journalistiek stelt in haar Code het volgende:
“Wanneer de journalist in zijn berichtgeving een verdachte of een veroordeelde identificeert, maakt hij een afweging tussen het recht van het publiek op informatie en het recht op privacy van de betrokkene. (…) Volledige identificatie van verdachten en veroordeelden kan onder één van de volgende voorwaarden: (…) Bij ernstige misdrijven. In het geval van een verdachte alleen wanneer de schuld aannemelijk is gemaakt, bijvoorbeeld door een bekentenis, een betrapping op heterdaad.”
Volgens de letter van de Code lijken Het Nieuwsblad en Het Laatste Nieuws dus geen fout gemaakt te hebben. De opvallende observatie ligt dan ook elders, namelijk hoe en wanneer de man herkenbaar in beeld werd gebracht.
En zo komen we bij een element in de ‘nieuwscarrousel’ die ik ruimer bespreek in ‘6 redenen waarom de media een probleem hebben’: “Bijna geen enkel nieuwsmerk wil dat zijn lezers achterblijven [op het nieuws van het moment] . Die keuze wordt ingegeven door de vrees dat een consument dan definitief naar de concurrentie zou trekken.”
Beide redacties kozen met andere woorden de verdachte Jurgen D. aanvankelijk niet herkenbaar te tonen. Echter, zodra de concurrent dat toch doet, moet de andere die zo snel mogelijk bijbenen. De mensen zouden immers maar eens naar Nieuwsblad.be kunnen surfen om de mans tronie volledig te kunnen zien. Dat is niet alleen flauw, het is ook enorm laf.
Ik wéét dat zulke redacties niets liever willen dan de foto meteen ongecensureerd de wereld in te sturen, maar ze durven niet. Tot een ander het risico neemt en zij hun wagentje er in allerijl kunnen aanhangen. Evenwel met pijn in het hart.
De conclusie
Er bestaat een redactie in Vlaanderen met de visueel prachtige campagne: "We wikken en wegen. Want als grootste krant raak je heel het land." Dat er op die redactie, en wat mij betreft op meerdere, gewikt én gewogen wordt, staat buiten kijf. Alleen zijn hun maten en gewichten enigszins anders dan wat men van een democratische macht zou verwachten.
De berichtgeving rond Ilse Uyttersprot is voor mij een schoolvoorbeeld van maskers die nogmaals afvallen. Zelden is een case zo duidelijk als deze, en gelukkig maar. Echter, dit soort cases zouden niet mogen voorkomen in media die beweren correct en ethisch te zijn, en die in een kramp schieten wanneer ze kritiek krijgen. En al zeker niet in kranten die de indruk wekken dat ze ‘wikken en wegen’.
Oproep
Een finale noot: er zijn nog verschillende elementen die te bespreken vallen in dit specifieke geval. Ik heb er echter voor gekozen om me te beperken tot twee — geen makkelijke opgave. Het staat lezers vrij om zelf nog observaties toe te voegen in de reacties hieronder of om een discussie te starten op sociale media. Voelt u zich vrij om mij erin te vermelden (@GuntherMalin).
Samen kunnen we het verschil maken, want hoewel sommigen in het vak uit teflon gemaakt lijken te zijn en kritiek van zich afschudden als een met grove olie bedekte eend, hangen redacties nog steeds af van ons als nieuwsconsument om te blijven bestaan. Zij zijn er bij gratie van ons (en rijke aandeelhouders, maar daar moeten we sowieso niet op rekenen).
Ze maken deel uit van onze democratie en mogen als vierde macht aansprakelijk gesteld worden voor hun falen en de schade die ze zo berokkenen aan mensen en onze maatschappij.
Media companies are authoritarian institutions in which power flows from the top, and in which journalists are accustomed to unaccountability and public deference. No surprise, then, that public participation — even when limited to the sending of polite, rational emails — feels like bullying. The technical term for what you experience is: democracy.
- David Edwards & David Cromwell in mail naar The Independent na beschuldiging de redactie te pesten (‘Newspeak in the 21st Century’)
