Hoog tijd, want in maart 2020 wees een Brits onderzoek uit dat 23% van de Belgen eerder trots dan beschaamd zijn over het koloniaal verleden. Eenzelfde percentage voelde zich veeleer beschaamd. Meer dan de helft van de bevraagden reageerde onverschillig. De Belgen deden het bij vergelijking niet eens zo slecht: de helft van de Nederlanders verklaarde trots te zijn en slechts 6% had enige schaamte.
Petitio principii
Het mooi vormgegeven 'Wit-zwart in zwart-wit' had met zijn 136 foto’s uit het door Belgen ontgonnen en vertrappelde Congo een prachtig boek kunnen zijn, maar dat wordt tenietgedaan door de tendentieuze, belerende, manipulatieve aanpak en drammerige tekst van Paul Van Damme, een geschiedenisleerkracht die meewerkt aan handboeken voor Vlaamse leerlingen.
Tijdens de kolonisatie van Congo werden volgens Van Damme miljoenen foto’s gemaakt. Hij koos voor beelden waar zwart en wit samen op staan. Etnische afbeeldingen, die hij "vaak heel erotisch getint" vindt. "Idyllische beelden genre negertje voor zijn hut" liet hij links liggen.
Zo kon hij 80% van de collectie aan de kant schuiven, "want zwart en wit staan meestal niet samen op de foto, er heerste ook fotografisch apartheid". Van Damme wou "zwart en blank in hun onderlinge relaties" tonen en die "getuigen vaak van sociale ongelijkheid". Zeker, er werd serieus gediscrimineerd, maar de schande waarover hij schrijft valt niet zomaar af te leiden uit zijn beeldmateriaal, laat staan uit alle door Belgen in Congo gemaakte foto’s.
Van Damme heeft die miljoenen foto’s natuurlijk niet allemaal bekeken en ook de resterende 20% heeft hij niet bestudeerd. In tal van publicaties waaruit hij putte zitten behoorlijk wat beelden die zijn eenzijdige stelling ontkrachten. Hij selecteerde in functie van zijn conclusie.
In scène gezet
Van Damme denkt nochtans dat hij objectief te werk ging. De foto op de kaft van zijn boek – een zwart jongetje in een vogelkooi tussen twee witte meisjes – mag volgens hem niet gebruikt worden omdat er geen achtergrondinformatie over bestaat. De meisjes vinden het leuk, speculeert hij, het zwarte jongetje niet. Een doelbewuste vernedering of een onschuldig spel?
Hoe dan ook, de fotograaf tilde niet aan "deze gratuite foto". Gratuit is veeleer dat Van Damme het beeld toch opnam en als uithangbord gebruikt. In een interview deed Knack (20 mei) er nog een schepje bovenop: ‘Belgische kinderen amuseren zich met kinderen [meervoud] van het zwarte huispersoneel’ (beklemtoning door GvdB).
Enkele weken later plaatste F1-wereldkampioen Lewis Hamilton het beeld op Instagram (16,7 miljoen volgers). Goed zo, vond Van Damme in Knack (16 juni), eraan toevoegend dat hij de foto als cover heeft gebruikt "omdat dit het paternalistische, racistische koloniale denken weerspiegelt zonder de wreedheden te tonen".
Dat de fotograaf geen graten zag in de scène hoeft niet te verwonderen. Het is een geënsceneerde, geposeerde foto: beide meisjes zitten op een bankje, houden een hand op de kooi, één van hen kijkt in de lens, het andere meisje lijkt iets te zeggen tegen het zwarte kindje, mogelijk een woord van troost. Speculatie, zeker, maar wel in overeenstemming met de vijftig andere beelden waar deze foto deel van uitmaakt en waar Van Damme met geen woord over rept.
Het beeld komt uit een fotoalbum van de familie Van de Meerssche die in de jaren 1950-60 in Belgisch Congo verbleef. Het SOMA weet verder niets over Van de Meerssche of het album, maar een beetje historicus had de collectie beschreven en een en ander kunnen uitzoeken over de familie. Zoveel Van de Meerssches zullen er in Belgisch-Congo niet rondgelopen hebben.
De door Van Damme misbruikte foto is ook de enige die als denigrerend of racistisch geïnterpreteerd kan worden. In het album schreef iemand er 'Nasukya ya mutoto' bij (‘gekleurd kind’ in het Swahili?). Bij alle andere kiekjes staan enkele woordjes in het Nederlands, genre ‘Vertrek in Melsbroek’.
Mensbeelden
Van Damme haalt zonder context ergens een merkwaardig citaat aan:
Een vrouw van een koloniaal vraagt aan haar boy hoe de zwarten over de blanken denken, waarop de boy spontaan antwoordt: ‘Ze zeggen, mevrouw, dat er niets zoo leelijk is als een blanke: hij ziet eruit als een gepelde rups en hij stinkt als een lijk. Zijn aangezicht is afschuwelijk misvormd; een normaal mensch heeft een platten neus; hoe platter de neus, hoe flinker de mensch. De blanken hebben geen platten neus, ze zijn te leelijk om te bedonderen…’ Hoe de vrouw hierop reageerde, vermeldt het reisverslag niet.
(de woorden in het vet werden door Van Damme gecursiveerd).
Dit fragment is afkomstig uit 'Een Vlaming op reis door Kongo' (1929), een reisverslag van A.B. Van der Weerelt die in opdracht van het Museum van Tervuren fetisjen verzamelde. Zijn verslag getuigt van veel sympathie en respect voor de zwarten, hun culturen, mens- en wereldbeelden.
Van der Weerelt beklemtoont dat zwarten allesbehalve wilden zijn. Natuurlijk hebben ze over van alles en nog wat een andere mening dan wij Europeanen, maar "we waren niet in staat om door te dringen tot de diepere kern van hun wezen en denken. Daarom vonden we er niet beter op dan ze als wilden voor te stellen. Onwaardig voor mensen die er prat op gaan een hogere beschaving te bezitten." Geen woord hierover bij Van Damme.
De vrouw uit het citaat zegt niet te kunnen verdragen "dat er met minachting over de inheemschen wordt gesproken". Ze heeft al te vaak witten horen zeggen dat de zwarte "lui is, dom is en stinkt". Daarom beantwoordt ze dat soort beweringen altijd als volgt:
Ik had reeds zoo dikwijls het oordeel van de Europeanen over de zwarten gehoord, dat ik het oordeel van de negers over de blanken wou leeren kennen. Ik had daarom mijn boy opdracht gegeven, telkens wij in een nieuw dorp aanlandden, zijn ooren te spitsen om te vernemen wat de inlanders over ons, blanken, zooal zeiden. […] Maar mijn boy keek altijd verlegen naar den grond en sprak slechts na herhaaldelijk aandringen…
Hierop volgt Van Dammes citaat.
[Historicus Davy Verbeke (UGent) vestigde er mijn aandacht op dat A.V. Van der Weerelt ‘een pseudoniem met een kwinkslag was waarachter taalkundige Amaat Burssens schuilgaat’. Davy Verbeke heeft over de man een mooi persoonslemma geschreven. Daarin wordt duidelijk dat mijn inschatting van Van der Weerelts/Burssens positieve houding tegenover Congolezen volkomen juist was – een inschatting op basis van diagonale lectuur van diens boek dat ik in de bibliotheek van de UGent raadpleegde omdat ik wat Van Damme erover schreef niet meteen geloofde. Bij nazicht van Van Dammes boek blijkt dat hij wist dat Van der Weerelt en Burssens één en dezelfde persoon zijn, al vermeldt hij het nergens, integendeel hij moffelt het al dan niet bewust weg. Hij haalt Van der Weerelt twee keer aan, één keer met diens naam in de tekst, een tweede keer alleen via een eindnoot. Amaat Burssens staat in zijn persoonsregister met geboorte- en sterftejaar, Van der Weerelt staat daar niet in. Deze laatste staat dan wel weer in de bibliografie zonder verwijzing naar Amaat Burssens.]
Erotisering
Bij twee foto’s (zie hieronder) van twee zwarte rekruten die in 1939 medisch gekeurd werden, schrijft Van Damme:
De onderofficier houdt het medische dossier in zijn handen. Hij kijkt noch naar de rekruut, noch naar zijn papieren. Zijn blik lijkt te zijn gefixeerd op iets of iemand links buiten het beeld. Van deze scène maakte de fotograaf verschillende opnames. Heel snel na elkaar. Op een andere foto uit die reeks wordt duidelijk wat de aandacht van de onderofficier trekt. Links buiten beeld staan de vrouwen van de rekruten. Net als hun mannen halfnaakt…
Je moet over behoorlijk wat fantasie beschikken om de blik van de onderofficier op die manier te volgen.
De foto’s komen uit een reportage over een bezoek van cineast André Cauvin aan een militair kamp. 'Congo, Nos soldats d’Afrique, Force publique, camps militaires' (1939) omvat 65 foto’s.
Anders dan Van Damme beweert, bestaan er van deze scène slechts twee opnames. De foto met de twee zwarte vrouwen en het kind (SOMA, nr 133710) is de eerste van de twee (nr 17 in de reeks). De zwarte man uiterst rechts staat nog niet op de weegschaal. Tussen de zwarte rekruten is het hoofd van een derde man te zien (al ontbreekt het lichaam).
Op de tweede foto (SOMA, nr 133711, nr 18) – die Van Damme als eerste plaatst – is ook een zwarte vrouw met kind te zien. De anders afgesneden en door Van Damme gebruikte foto, zonder vrouw en kind, zit als nummer 48 in de reeks.
Van Damme besteedt behoorlijk wat aandacht aan naakte vrouwenborsten. Hij wijt deze keuze aan de kolonisten die meestal "aantrekkelijke vrouwen fotografeerden die met een zekere schroom naakt voor de lens poseren en waarbij de fotograaf focust op borsten en billen".
De foto’s zorgen volgens hem "voor de verspreiding van het beeld van de Afrikaanse vrouw als zedeloos, gewillig en genotziek. Naakt wordt zo gepresenteerd dat de zwarte vrouw het seksuele lijkt uit te lokken: zij wil het, denkt de blanke man dan. Slachtoffer wordt dader. De klassieke kronkel. De rechtvaardiging van 'het in bezit nemen'."
De zogenaamde schroom van de zwarte vrouwen heeft vermoedelijk te maken met hun onbekendheid met en wantrouwen van de fotografie. Velen geloofden dat een foto je van je ziel kon beroven. Elders in het boek haalt Van Damme trouwens een zwarte aan die er niet aan twijfelt dat als witten foto’s maken "er veel mensen heel snel zullen sterven".
"Kledij versus naaktheid is een klassieke truc om de superioriteit van het ene ras tegenover de inferioriteit van het andere te affirmeren". "Zo naakt mogelijk", schrijft Van Damme, terwijl in zijn boek niet één volledig naakte vrouw of man te vinden is. Hij heeft het ook steeds over "ontblote borsten", alsof zwarte vrouwen speciaal voor de gelegenheid uit de kleren gingen.
Dat westerlingen mooie halfnaakte vrouwen aantrekkelijk vonden en er minstens aanvankelijk door werden geprikkeld, valt licht te begrijpen. Maar de erotisering, het voyeurisme is voor hun en Van Dammes rekening.
Uit enkele van de door Van Damme gebruikte bronnen blijkt dat veel auteurs het destijds normaal vonden dat in een tropisch klimaat man en vrouw alleen het onderlichaam bedekten. Van der Weerelt bijvoorbeeld, juicht toe dat ze "weinig of geen Europese lompen dragen" die "inlanders vaak het uitzicht van schoelies geven".
"De ‘nationale paan [rokje uit kweekgras] is hier nog in eere. Zoo mag ik de negers best; zoo zijn ze wat ze zijn: gezonde, schoone natuurkinderen." In 'Wit-zwart' staan overigens verscheidene kiekjes van zwarte vrouwen die, zoals Van Damme aanstipt bij een foto uit 1917, "een zedig alles verhullend kleed dragen dat de missionarissen in Congo hebben geïntroduceerd".
Bij één van de foto’s in het album van Van De Meerssche staat de legende 'Wit en zwart'. Dat kan de auteur van een boek met die titel niet ontgaan zijn. Maar de foto past niet in zijn verhaal. Het beeld toont een westers geklede zwarte man die het rechterhandje van een huilend, westers gekleed, zwart jongetje vasthoudt, met op een meter afstand een halfnaakt wit jongetje met het piemeltje bloot. Van Dammes denkwijze volgend: zwart voyeurisme, laatdunkend te kijk zetten van een wit kindje.
Manipulatie
Bij een foto uit 1921 waarop "een boy te zien is die zijn meester door het moeras draagt, meer bepaald Dr. R.L. Shantz en zijn boy Kolemerengo", merkt Van Damme op dat "de schoenen van de Amerikaanse wetenschapper niet nat mogen worden. Die van de boy Kolemerengo wel".
De Amerikaanse botanicus Homer Leroy Shantz doorkruiste van 1919 tot 1924 Afrika van zuid naar noord en maakte 3.500 foto’s van planten, dieren, landschappen, dorpen, hutten, zwarten en witten die van groot respect getuigen (zie bijvoorbeeld deze foto). Er zitten slechts een paar foto’s bij van halfnaakte vrouwen, de meeste dames zijn prachtig gekleed (zie bijvoorbeeld de foto ‘Typical native women’).
Van Damme legt Emile Vandervelde, destijds de grote baas van de Belgische Werkliedenpartij, slordig of slinks het volgende in de mond:
Je kan voor of tegen kolonisatie zijn, maar van zodra je het principe van kolonisatie aanvaardt, moet je er de consequenties bijnemen. In Congo zijn we met iets meer dan tweeduizend blanken, te midden van vele miljoenen inlanders, die ons haten. Zij willen maar één iets: ons doden. Indien we hier de doodstraf niet zouden toepassen, zouden we ten onder gaan. Wij zijn hier als veroveraars. Wij houden ons hier recht dankzij de terreur. Een inlander ophangen lijkt wreed, maar is broodnodig.
Kort voor de overname van de kolonie door België trok Vandervelde inderdaad naar Congo. In 'Les derniers jours de l’état du Congo: journal de voyage' (1908) stelt hij onder meer vast dat er in de missieposten enige vooruitgang is geboekt. Tijdens een discussie met enkele kolonisten nam niemand het nog op voor de rubberwinning, maar sommigen vonden dat dwangarbeid soms verantwoord en noodzakelijk was.
Vandervelde was het daarmee niet helemaal eens. Iemand bracht een ramp met een stoomschip ter sprake. Vijf van de zes witte opvarenden die aan wal geraakten, werden gedood door zwarten. Die werden gearresteerd en opgehangen. Volgens de kolonisten kon Afrika absoluut niet zonder de doodstraf.
Hierop volgt wat Van Damme toeschrijft aan Vandervelde maar dat is overduidelijk een uitspraak van een kolonist. Vandervelde vraagt hierop aan een substituut of er gratie verleend kan worden, maar dat blijkt het privilege van de koning te zijn. In België werd de doodstraf overigens pas in 2005 afgeschaft.
Alle door Van Damme gebruikte citaten controleren is ondoenbaar. Dat is ook niet altijd nodig, soms legt hij de eigen vooringenomenheid bloot. Over 'Congo – land en volk' (1926), een werk van de liberaal Louis Franck, de Belgische minister van Koloniën van 1918 tot 1924, schrijft hij dat het "iemand was met een oprechte interesse voor het land en zijn bevolking. Uiteraard, zonder de focus op de economische mogelijkheden uit het oog te verliezen". Franck meende dat
Kolonisatie een ‘recht’ [is] en [dat] ons beschavingswerk inhoudt dat de Congolees wordt gevormd tot een ‘werklustigen neger’, [dat] is de rechtvaardiging en het doel. […] Het recht van het blanke ras, op dien vermeerderden rijkdom van de wereld, is het heiligste aller rechten: het recht van den schepper op het geschapene, van den arbeider op zijn werk!
(Met ‘schepper’ en ‘geschapene’ doelde ex-minister Franck op de industriële ontginning van Congo door België).
Hierop laat Van Damme volgen:
Wij wenschen, in andere woorden, geen zwarte Belgen te vormen, maar een beteren Congoleeschen inlander, dat wil zeggen een krachtigen, gezonden, werklustigen neger die fier is op goeden arbeid, fier ook op zijn volk en zijn ras, die plichten voelt tegenover dat volk en die plichten niet onvervuld wil laten. Het is een zeer moeilijk werk; het moet zich over verscheidene geslachten uitstrekken.
Het eerste citaat staat op pagina 8 van Francks boek, het tweede op pagina 245. De rest wordt verzwegen.
Francks boek is nochtans een verdienstelijk overzicht van de stichting van Congo-Vrijstaat, Belgisch-Congo, de inlandse bevolking en hun gebruiken, het leven van de kolonisten, bestuur, vervoer, landbouw, handel, nijverheid, openbare gezondheid, godsdienst, onderwijs, taalkwesties en rechtspraak.
Franck keurt de vroegere paternalistische houding tegenover ‘onze Afrikaansche onderdanen’ duidelijk af. We moeten ze de Europese cultuur en beschaving niet opdringen, het zijn geen wilden. Ze moeten opgeleid worden volgens hun eigen natuur, ras en taal. Bij het onderwijs moet de nadruk gelegd worden op handenarbeid, praktijk en landbouwonderricht, aangepast aan de inlandse omgeving. Hierop volgt het door Van Damme uit zijn verband gerukte citaat, met weglating van de laatste zin: "Eerbied voor de inlandsche instellingen is de grondslag van deze opvatting."
Volgens Van Damme keken witten ook neer op pygmeeën. Ze lieten zich graag met hen fotograferen, niet om het verschil in grootte te illustreren maar omdat het "hun gevoel van suprematie versterkte", kwestie van "het dwerg-zijn van de pygmeeën extra in de verf te zetten", ze te herleiden "tot vergissingen van de natuur. Anomalieën. Boskabouters".
Grof taalgebruik van de kolonisten, beweert Van Damme. Ik vond dat niet meteen terug in zijn bronnen. Van der Weerelt heeft het over ‘Boschjesmannen’, een dwergvolk van 1m40 tot 1m55, al bekend in de oudheid. Ze verafschuwen innerlijke twisten en oorlogen, zijn geen kannibalen en sterven helaas uit.
Nogal wat zaken die Van Damme beweert, zijn niet of ternauwernood te zien op de foto’s. De vele veronderstellingen ('misschien', 'het kan', 'waarschijnlijk’) slaan bij deze historicus snel om in zekerheden.
De tekst staat vol insinuaties, tenenkrommende commentaren, drammerige herhalingen, clichés, ver gezochte speculaties en merkwaardige redeneringen. Racisme bijvoorbeeld, noemt hij "uiteraard nonsens" omdat "volgens dezelfde redenering alle vrouwen van nature minder intelligent zouden zijn dan mannen, omdat ze gemiddeld een kleiner hoofd hebben". Blijkbaar ontgaat het hem dat seksisten lange tijd dit soort onzin gespuid hebben.
Wetens en willens
In zijn nawoord komt de aap uit de mouw, 'Wit-zwart' is een afrekening met de koloniale loftuigingen die de jonge Van Damme te horen kreeg in de schoot van een familie die een aantal oud-kolonisten in haar rangen telde. Hij erkent dat in Belgisch Congo ook verdienstelijk werk werd verricht, maar dat mag "geen excuus zijn om wat fout was in het verleden goed te praten of te verzwijgen". Het waren andere tijden, geeft hij toe, maar dat is geen excuus voor het choquerend kolonialisme, paternalisme en racisme.
Van Damme lijkt ziende blind. In zijn nawoord staat dat hij het woord "fout" zoveel mogelijk vermeden heeft omdat het "te berispend, te moraliserend, te gratuit is". Bovendien "spreken de foto’s voor zich" en is het "aan de lezer om zijn conclusies te trekken". Van Damme laat dat niet toe. Hij selecteert, dirigeert en dicteert.
In zijn voorwoord schrijft hij dat de relaties tussen wit en zwart zeer gevarieerd waren en het dus om een verhaal gaat met veel nuances, "zoals ieder geschiedenisverhaal zou moeten zijn". Achterin erkent hij de "relaties tussen zwart en blank met een eigentijdse blik" bekeken te hebben, in het bijzonder "foto’s die haaks stonden op de koloniale zeemzoeterigheid die ook ik heb meegekregen in mijn kinderjaren".
Allesbehalve verkeerd, vindt hij, hij is er zich immers van bewust. Zo kan elk misdrijf goed gepraat worden. 'Wit-zwart' is geschiedschrijving op zijn slechtst: waardeoordelen en gemoraliseer in plaats van objectieve beschrijving en analyse.
Dat kolonialisme meer dan fout was, is door tal van onderzoeken en studies aangetoond (recent nog door Mathieu Zana Etambala in 'Veroverd. Bezet, Gekoloniseerd. Congo 1876-1914').
Onze koloniale geschiedenis behoeft geen overdrijving. Ze geweld aandoen speelt alleen maar in de kaart van wie de gruwel wil minimaliseren of ontkennen.
