Wat niet wegneemt dat het aanvoelen dat alles nu moet veranderen een waarheidsmoment in zich draagt. Vorig jaar beweerde een collega tijdens een lezing nog dat we voor een disruptief moment in de geschiedenis staan. Dat voelde naar zijn zeggen iedereen wel: er zal zich plots een verandering voordoen waarbij we een sprong zullen maken in onze evolutie.
Of dat een spong voorwaarts zou worden, dat leek niet ter zake te doen. Alles zou veranderen, of we dat nu willen of niet. En vooral dat laatste maakte mij erg kritisch. Je moet weten dat de man een marketeer was en dus iets te verkopen had: zijn mensbeeld en wereldvisie.
Maar dat aanvoelen werd wel in de zaal wel gedeeld. Blijkbaar verandert de samenleving vlug en grondig, maar weten we niet in welke richting. Dat lijkt me dan ook een mooie typering te zijn van een neoliberale samenleving. Terwijl het liberalisme nog de boodschap verkondigde dat 'wij' onze samenleving kunnen vormen zodat 'wij' er beter van worden – vrijer, voortvarender en gelukkiger, heeft het neoliberalisme deze grondgedachte van een democratie onderuit gehaald.
We hebben geen emancipatorisch verhaal meer – geen ideologie – die ons kan richten in ons streven. Elke vooruitgang die gericht was op een beter leven, wordt nu niet meer door een gedachtengoed geactiveerd maar door de logica van economische activiteit. Burgers worden benaderd als consumenten binnen het monetair economisch verdienmodel van onze samenleving.
Wat vroeger vooruitgang heette, is nu permanente verandering geworden, voortdurend aanpassen en de plicht om flexibel om te gaan met veranderende omstandigheden zonder de garantie dat we in een betere wereld zullen belanden. We 'moeten' mee met de stroom, veranderen om de boel draaiende te houden en te laten groeien maar niet om er met zijn allen beter van te worden.
Dit aanvoelen werd gedeeld in de zaal. En diezelfde onmacht tegenover een economisch systeem dat onze manier van leven bepaalt, wordt nu aangevoeld in de coronacrisis: een ziekte die onze wijze van samenleven gaat bepalen. Al hebben beiden weinig met elkaar te maken.
Corona is een gezondheidsprobleem dat eigen is aan de mensheid. De globalisering, die de neoliberale cultuur typeert, is op zich niet de oorzaak van de pandemie. Veranderingen die in de middeleeuwen een tiental jaar duurden, spelen zich nu binnen het jaar af, met veel minder doden. Zelfs de delokalisering van belangrijke economische activiteit is op zich geen kwaal. Wij maken zelf geen mondmaskers meer omdat men die in China kan maken voor een fractie van wat het bij ons zou kosten.
Je kan de globale economie in vraag stellen – zeker vanuit ecologisch standpunt – maar niet vanuit de situatie van de pandemie. Ons verdienmodel, het monetair economisch model dat zich voedt met de logica van de concurrentiestrijd, de wet van vraag en aanbod en de eis tot permanente optimalisering, zit ons nu niet in de weg, maar zal juist een hefboom zijn om uit de crisis te raken.
Samenleven
Laat deze crisis dan geen enkel spoor na? Wacht ons dan alleen een correctie in de marge van het systeem? Wellicht komt er wel een bijsturing binnen de economische globalisering en in het beste geval kunnen we hopen op een politieke evolutie binnen Europa. Maar waar ik mijn hoop op stel is op het volgende: het waarheidsmoment van de marketeer wordt een bewust element in onze zelfbeleving en in ons zelfbegrip. En misschien vertaalt zich dat in een aanpassing van ons maatschappelijk model (onze manier van samenleven).
We worden ons stilaan, en zeker pijnlijk bewust van het feit dat dit verdienmodel een onevenredige impact heeft op ons leven. Als we ons flexibel moeten gedragen dan moet daar een maatschappelijke garantie tegenover staan. Als we ons voortdurend moeten aanpassen, dan moeten we de garantie kunnen krijgen dat we met zijn allen naar een betere wereld evolueren. Dat de richting die we onder economische druk moeten uitgaan, ten goede komt aan de samenleving. De vraag is dan niet alleen of er een nieuw samengaan kan zijn tussen het economisch en maatschappelijk model – zoals dat zich aftekende in het liberalisme en het kapitalisme – maar of dit samengaan wel mogelijk is binnen het huidige verdienmodel?
En zo komen we dan toch terug bij de grote vraag: wordt het straks weer 'business as usual' of zorgt de crisis ervoor dat de normativiteit van het economisch verdienmodel wordt teruggedrongen tot het economisch handelen, al of niet in dienst van een betere samenleving?
Dit lijkt me niet realiseerbaar door loutere aanpassingen binnen een bestaand systeem, maar wel door het ontwikkelen van een nieuw model. Een economie die vertrekt vanuit een maatschappelijk plan - een gedeelde nood of maatschappelijk belang of algemeen welzijn – en niet vanuit een monetair doel als het maximaliseren van de winst. Let wel, dit zijn geen profetische woorden, maar wel een realiteit die reeds bestaat in de marge van het huidig systeem. Hopelijk wordt die marge in de toekomst het nieuwe normaal.
