De afbouw van de welvaartsstaat onder het mom van onvermijdelijke besparingen, onder invloed van het neoliberalisme dat sinds Margaret Thatcher en Ronald Reagan de hele wereld veroverde en ook zelfs de socialisten van de derde weg aanstak, was in feite een afbouw van de zorg om het leven, de gezondheid en het welzijn van de bevolking. Vermindering van ziekenhuisbedden en afbouw van wetenschappelijke onderzoek blijken nu daden van schuldig verzuim. Dat alles voor wat niet om een sanering van de overheidsfinanciën ging, maar wel om een opwaartse herverdeling richting superrijken, aandeelhouders en multinationals.
Het goede leven werd met de opkomst van de moderne staten en later de welvaartsstaat in en door de biopolitiek het beschermde leven (bios). Het recht op gezondheid werd een mensenrecht, maar natuurlijk alleen in de welvaartsstaten kon dit mensenrecht gerealiseerd worden (en dus was het geen echt werkzaam mensenrecht). De verzorgingsstaat had een achterkant, het neokoloniale extractivisme van het Zuiden, en liet het kapitalisme en zijn logica van de groei, geplande veroudering, ... in wezen onaangetast.
De afbouw of eerder nog het bewust beëindigen van de biopolitiek leidde tot een ander soort politiek in verband met het leven, men zou het de opkomst van de ‘zoöpolitiek’ kunnen noemen: de reductie tot louter leven (zoë) van het individu door de uitsluiting uit het beschermde leven (bios) van de burger. Dat geldt niet alleen voor zogenaamde illegale migranten, daklozen, vluchtelingen in kampen, slumbewoners, - specialisten houden hun hart vast wat corona daar nog zal aanrichten - maar ook voor het hele wereldprecariaat.
Kapitalistische zoöpolitiek is de precarisering, de reductie tot louter leven van het individu: zonder ziekteverzekering, werkloosheidsuitkering of pensioen wordt de burger overgeleverd aan een overlevingsstrategie van werkende arme, met dubbele jobs om de eindjes aan elkaar te knopen. Een bijna rechteloze burger, die alleen als consument, als hij het kan betalen, deze menswaardige sociale bescherming kan kopen bij op winst gebaseerde privébedrijven. Dat verklaart mede de ellende die nu heerst in New York en de hele VS.
De neoliberale obsessie met flexibilisering van de arbeid was een manier om wat vroeger het industriële proletariaat heette eindeloos te fragmenteren en atomiseren. Er zijn geen arbeiders meer om te verenigen. Dat is een van de grote overwinningen van het postindustriële kapitalisme, of het cognitief kapitalisme en de zogenaamde nieuwe disruptieve platformeconomie van Uber, Deliveroo, Amazon en co.
De biopolitiek, de bescherming van het leven van de bevolking door de staat, is door deze pandemie echter helemaal terug van nooit helemaal weggeweest. Hier in Europa ten minste, waar zelfs de meest rabiate neoliberale politiek er niet in geslaagd is die afbouw van de welvaartsstaat en de sociale zekerheid helemaal door te drukken. Zoals ook de staat helemaal terug is, ondanks alle neoliberale pogingen om hem te ontvetten en te onderwerpen aan de zogenaamde vrije markt (lees: het belang van de grote bedrijven). De democratie werd niet alleen bedreigd door populisten, maar ook door lobbyisten. Na de uitzonderingsmaatregelen en volmachten, is het tijd om de democratie te versterken.
Necropolitiek
Wat Michel Foucault thanatopolitiek noemde, de oude soevereiniteit die niet geïnteresseerd is in het leven van zijn onderdanen, maar regeert door de macht om hen het leven te ontnemen, is natuurlijk nog altijd present in de vele oorlogen. Maar ook in de Europese 'push back'-politiek die de facto elk jaar duizenden mensen die de Middellandse Zee willen oversteken het leven kost. Necropolitiek was de naam die Achilles Mbembe gaf aan het kolonialisme, dat dood en vernieling zaaide.
Het is meer dan ironie van de geschiedenis dat New York, één van de wereldhoofdsteden van het kapitaal, de stad van Wall Street, en één van de drie 'global cities' (naast Londen en Tokyo, naar de klassieker van Saskia Sassen), het tweede epicentrum is geworden van deze coronapandemie en Europa het eerste. Het is alsof de koloniale necropolitiek de moederlanden van het kolonialisme en neokolonialisme teistert, alsof de geschiedenis terugslaat.
In elk geval slaat de neoliberale zoöpolitiek (men zou het de nieuwe zoöpolitieke fase van het kapitalisme kunnen noemen) om in necropolitiek. De vele doden in Europa en zeker in New York zijn - daarover zijn de meeste commentatoren en specialisten het eens - een gevolg van een meedogenloze verwaarlozing van de zorg in het algemeen en van de medische zorg en voorzorg in het bijzonder. Niet alleen de afbouw van het aantal bedden, maar ook de afbouw van wetenschappelijk onderzoek en geplande pandemierespons passen in dat plaatje.
Meer dan ooit is duidelijk dat we terug moeten naar een soort van verstandige biopolitiek (met hoe dan ook de verzorgingsstaat als beste reëel bestaande model), met andere woorden: de zorg voor het leven van de bevolking door de staat. Dat kan alleen als het neoliberale, zoöpolitieke en necropolitieke kapitalisme wordt teruggedrongen, de samenzwering tegen de welvaartstaat wordt opgedoekt, en deze perfide ideologie wordt aangewezen als schuldige en daarna publiek aan de schandpaal wordt genageld om tenslotte te worden afgevoerd naar de vergeetputten van de geschiedenis. Wat we nodig hebben is een nieuw sociaal contract, waarbij de economie wordt ondergeschikt aan de samenleving. Wat deze pandemie duidelijk maakt als nooit tevoren: we leven in een omgekeerde wereld. Zorgpersoneel is tien keer belangrijker dan alle CEO’s samen. Tijd dat we een einde maken aan die omgekeerde wereld.
Het is ook hoog tijd voor een kosmopolitiek, een politiek die tegelijk kosmopolitisch internationaal, multiraciaal, multicultureel, maar wel degelijk planetair (de bittere les is dat virussen geen grenzen kennen), en tegelijk kosmisch is, dat wil zeggen ecologisch. Op dit moment in de geschiedenis moet biopolitiek uitgebreid worden naar alle levende wezens, naar de biosfeer in zijn geheel.
Natuurlijk, een terugkeer naar 'business as usual', zal hoogstwaarschijnlijk de optie zijn van de 'powers that be', van zowel de staten als de banken en de grote bedrijven, maar tegelijk zullen zij trachten de controle van de bevolking (door big data, apps en dergelijke) te behouden en uit te buiten. De kans is groot dat we, in een mix tussen het populisme (Donald Trump, Viktor Orbán, Theo Francken 'and all the rest of them') en het Chinese model van autoritair neoliberalisme terechtkomen: een totalitair kapitalisme. Dat is de keuze waarvoor de mensheid na deze pandemie staat: totalitair kapitalisme of een democratische, sociaal-ecologische biopolitiek.
