Dat is precies wat Bill Maurer overkwam, momenteel een professor antropologie aan de universiteit van Californië in Irvine, en een expert in de technologische infrastructuur en de sociale relaties van ruilhandel en betaling – als eerstejaarsstudent. In een recente episode van de (zeer aanbevolen) podcast 'Hidden Brain' vertelt hij hoe hij een brief ontving van het Hager Scholarship fonds, met het bericht dat hem een toelage was toegekend die zijn studielening zou vervangen. Zijn jonge zelf dacht: “Mooi! Ik accepteer dat geld, en ik heb geen studielening meer af te betalen!”
Jaren later, wanneer hij al zijn andere studieschulden had vereffend, herinnerde hij zich de morele verplichting deze toelage terug te storten – “ze had me te pakken, en liet me niet meer los.” Zulke studiebeurzen met morele verplichting vormen nochtans geen wettelijke schuldverbintenis, en de ontvanger kan geheel legitiem verkiezen de aanvraag van de schenker en de universiteit te negeren, en niets te betalen. Maar Maurer koos ervoor ze terug te betalen, net als zijn andere schulden.
Een vreemde anomalie – of toch niet?
Morele verplichtingen zijn een anomalie in de conventionele economie van de rationele, zelfzuchtige homo economicus die eropuit is zijn baten te maximaliseren. Afdwingbare contractuele verplichtingen zijn perfect begrijpelijk: je hebt geen nood aan een moreel kompas om te weten dat het in je belang is je schulden te betalen, want anders riskeer je kwalijke consequenties. Maar als je ervoor kunt kiezen een schuld te negeren zonder angst voor materiële gevolgen, waarom zou je dan in ’s hemelsnaam iets opgeven en er niets voor in de plaats krijgen?
Natuurlijk weten de meeste economen best dat een werkelijke menselijke samenleving meer complex is, en dat niet afdwingbare morele verplichtingen, en niet enkel harde contracten, een essentieel ingrediënt zijn van onze sociale en zelfs economische interacties. Zo’n verplichting nakomen lijkt misschien wel alsof we iets opofferen voor niets. Maar je hoeft geen gedragseconoom te zijn om concepten als wederkerigheid en reputatie te begrijpen.
Zelfs in de natuur zien we bijvoorbeeld primaten elkaar verzorgen – letterlijk “jij krabt mijn rug, en ik krab de jouwe”. De sociale wetenschapper Robert Cialdini suggereert dat we, wanneer iemand ons bedankt voor een bewezen dienst, niet gewoon “Graag gedaan” zeggen, maar “Ik weet dat je hetzelfde zou doen voor mij”. De boodschap die we zo zenden naar de ontvanger van je generositeit is dat we hen zien als iemand die, op een dag wanneer we er zelf nood aan hebben, klaar zal staan om ons te helpen. Betekent dit het creëren van een morele verplichting? De andere persoon kan natuurlijk beslissen geen gehoor te geven wanneer dat moment is aangebroken, maar het is meer waarschijnlijk dat ze onze goede daad zullen herinneren, en zich moreel verplicht zullen voelen om ons een wederdienst te bewijzen.
Ah, hoor ik u al zeggen, maar waarom bewezen we hen een dienst in de eerste plaats? Was dat in antwoord op een eerdere gunst van hen? Zo niet, wat was dan onze morele verplichting naar hen toe?
Morele verplichtingen kunnen ontstaan binnen het morele raamwerk van een samenleving, en er de gedragsstandaard worden: we ‘weten’ dat we eigenlijk onze naaste familieleden en vrienden moeten helpen (en zonder de score bij te houden), zelfs al hebben ze ons nooit eerder geholpen. De morele verplichting tot bijstand maakt integraal deel uit van onze sociale relaties. We zien ze ook bijvoorbeeld tussen collega’s of tussen de leden van clubs en verenigingen.
Een kwestie van reputatie
En dit werpt een licht op de reden waarom we dit begrip van morele verplichting ten opzichte van anderen adopteren. Met of zonder wederkerigheid, hier is nog iets anders aan de hand: we werken aan het opbouwen en onderhouden van een reputatie. Maar waarom geven we daar dan zo om? Een zeer goede reden is dat we, net als andere primaten, sociale wezens zijn – wij, en onze voorouders, zijn al gedurende honderden duizenden jaren op anderen aangewezen om te overleven.
Als we dat spel van de morele verplichting niet zouden meespelen, dan riskeren we uitgesloten te worden uit onze groep, veroordeeld tot een solitair bestaan. En ook al is dat verband tussen overleven en lidmaatschap van een groep verwanten of een kleine stam misschien wat minder van toepassing in onze moderne samenleving, toch behoren de meeste mensen tot verschillende groepen. Precies omdat we die lidmaatschappen zo waarderen, zijn we bereid ‘onbaatzuchtig’ anderen in de groep bij te staan. Zo geven we aan dat we een waardig lid zijn van de groep (en vermijden we verbanning).
Niet echt zo onbaatzuchtig, dus. Daarom is het nakomen van die ‘morele verplichtingen’ zelfs vanuit een puur economisch gezichtspunt misschien niet zo mysterieus: het levert uiteindelijk toch duidelijke baten op. We weten dat we vroeg of laat andermans hulp zullen nodig hebben, en daarom is het een zinvolle investering om als eerste een dienst te bewijzen en zo wederkerigheid te activeren. En in de vele groepen waarvan we deel uitmaken investeren we evenzo in onze reputatie.
Dat loopt zelfs over naar volstrekte onbekenden. Als Bill Maurer had verzaakt aan de morele verplichting zijn toelage terug te betalen zou iemand dat hebben geweten, en zijn reputatie zou, in de ogen van die vreemde, een deuk hebben gekregen. Er is ook het fenomeen van Pay It Forward, waarin mensen een vriendelijke daad aflossen aan een andere persoon dan de oorspronkelijke weldoener. We doen dat niet allemaal en niet altijd, maar het feit alleen dat sommige mensen het soms doen is opmerkelijk. Reputatie blijkt een vorm van sociaal kapitaal te zijn, en alle beetjes helpen – zelfs in de ogen van mensen die nauwelijks invloed hebben op ons leven.
Onopgelost mysterie
Maar toch, wat als letterlijk niemand (anders dan wijzelf) weet of we al dan niet een morele verplichting nakomen? Wat als we een belofte zouden doen aan een stervende, iemand waar we veel om geven, een belofte waarvan enkel zij of hij, en wijzelf op de hoogte zouden zijn? Wat zou ons ertoe bewegen die verplichting na te komen na hun overlijden?
Een weinig persoonlijke introspectie suggereert dat ik het moeilijk zou hebben met het breken van mijn woord – zelfs al is de persoon aan wie ik het gaf dood (en ik vermoed dat ik daarin niet alleen ben). Noch wederkerigheid, noch reputatie kunnen dit verklaren. Wat is het dan, dat mij het gevoel geeft echt verplicht te zijn zo’n belofte in te lossen? Wil ik misschien mijn zelfbeeld hooghouden – maar met welk doel dan? Zou ik een slechter persoon zijn als ik zorgvuldig al mijn morele verplichtingen aan levende personen vervulde, maar – geheel rationeel – die aan dode personen negeerde (en niemand wist ervan)? Zo niet, waarom heb ik dan toch dat gevoel? En als ik wel een slechter persoon zou zijn, op welke manier is dat dan, waarom heb ik dat gevoel, en waarom kan ik dat niet veranderen?
De vele vraagtekens geven aan dat morele verplichtingen dan toch aan alle rationele verklaring schijnen te ontsnappen. Het mysterie blijft voorlopig onopgelost.
Uitgelichte foto: Arek Socha (Pixabay)
