De filosoof pleitte ervoor “voluit de kaart van de technologische innovatie te trekken”. Hij stelt dat de natuurgebonden bescheidenheid van de ecologisten vals is. Dat er géén probleem van menselijke overmoed in het spel is. Deze visie lijkt al te karikaturaal, het zullen de misschien wat tragere, maar breed werkende oplossingen, die de eigenheid van het natuurlijke netwerk, maar ook van de humanities en de visies van vrouwen en inheemse culturen betrekken bij de zoektocht zijn die het beste zullen werken.
Tegen de boodschap van heilzame versobering en een nieuwe, groene economie en levensstijl die door klimaatactivisten als Greta Thunberg, en door klimaatgebonden rampen hoog op de agenda is geplaatst, ging dit stukje in. Het ecologische ideeëngoed is nochtans van goede adelsbrieven voorzien, en niet zo jong als het lijkt. Eco-filosofen zijn actief in diverse landen sinds ruim een halve eeuw. Arne Naess, de Noorse stichter van de Deep Ecology beweging, hoorde ik in 1995 spreken aan de KU Leuven, evenals Rudolf Bahro. Deze denker werd aanvankelijk omwille van zijn visie in de gevangenissen van de DDR gegooid, maar kreeg een ministerpost in het herenigde Duitsland. Ook de analyse van de Amerikaan Murray Bookchin is een solide sokkel voor wie meent dat bepaalde westerse waarden een inherent onhoudbaar karakter hebben. Persoonlijk leerde ik deze eco-filosofie kennen tijdens jaarlijkse studieweken gegeven door de eco-filosoof van de KU Leuven, Ullrich Melle. Een “njet”-antwoord erop is echt niet evident in tijden waarin zelfs een economist als Geert Noels met een essay komt als 'Gigantisme', dat de voorthollende economische groei als politiek en economisch ideaal ferm in vraag stelt en afwijst.
Moet de analyse zich inderdaad niet eerder verdiepen, de diagnose niet verder gaan dan de vraag naar meer technische middelen? Als historicus, een wetenschapper die tot de groep van de Humanities behoort, de Menswetenschappen, is het voor mij evident: wij kunnen op termijn niet vermijden na te gaan welke mentaliteit juist tot de huidige rampsituatie heeft geleid. Technologie ontwikkelen lijkt 'daadkrachtiger' te zijn, maar zij heeft vaak iets van symptoombestrijding, van de gemakkelijkheidsoplossing.
Eendimensionaal techno-discours
Wereldwijd, en ook in eigen land zijn intussen hoogleraren met onderzoek bezig naar aspecten van de klimaat-, duurzaamheids- en biodiversiteitsvraagstukken die tot de humanities behoren. Bepaalde van mijn vrienden op Sociale Media maken mij attent op hun onderzoek in dit domein. Daar lees ik bij Boudry (nog) geen woord over. De beste oplossing zou er voor Boudry in bestaan volop kernenergie in te schakelen. Die centrales stoten inderdaad geen gram CO² uit. Naar verluidt wordt nog altijd slechts één procent van de energie in de wereld opgewekt door zon en wind. Dat kan verbazing en teleurstelling wekken. Kernenergie is echter stevig op de terugweg, zoals uit het bericht van socioloog Luc Huysse in De Morgen blijkt, als eerste in de reeks reacties, een volle pagina, op de vreemde tekst in kwestie. De bouw van kerncentrales in Frankrijk loopt fout: enorme vertragingen en immense overschrijdingen van het budget vallen op.
De goede aanpassing gaat intussen in sneltreinvaart door: een groot windmolenpark werd zopas ingewijd in Kenia, het land wil in 2020 al honderd procent groene energie brengen. Zuid-Afrika heeft nu al vijf grote windmolenparken. En wat te denken van het statement dat kernenergie behoort tot “de veiligste en minst vervuilende energiebronnen”. Hoe spoort dat met de grote rampen van Fukushima, Tsjernobyl en de voorloper Three Miles Island? Bij die technocratische “oplossing” wordt de menselijke factor vergeten, en de werking van de tijd: wie garandeert dat het dodelijk gevaarlijke stralende afval door de betrokken regeringen voldoende veilig zal opgeborgen worden gedurende de komende duizenden jaren? Het gevaar van misbruikt van verrijkt uranium voor wapendoeleinden is ook niet min.
Typerend voor een bepaald soort eendimensionaliteit in dit techno-discours is verder het onbevreesd omarmen van genetische manipulatie van gewassen. Wat doe je echter met de politieke aspecten? In India, zo heeft MO magazine in 2018 gerapporteerd, zijn drie- tot vierhonderdduizend landbouwers tot zelfdoding overgegaan, nadat zij zich niet meer zagen los komen uit de wurggreep van de grote agrarische bedrijven die gemanipuleerde gewassen promoten. Multinationals zoals het beruchte Cargill verplichten de afnemende landbouwers tot onaangepaste financiële investeringen en binden hen sluw aan het bedrijf: de nieuwe soort zaden hebben speciale, dure meststoffen nodig, en pesticiden van eigen hoogtechnologisch merk. De overschotten van de oogst kunnen niet meer ingezaaid worden, zijn onvruchtbaar.
Absolute Soberheid: het hoeft geen Armoede te zijn
Boudry heeft intussen wel goed begrepen dat het bestaan van de mens tot voor een paar generaties sober en voor een meerderheid armoedig verliep, met beperkt comfort. Dat (natuur)wetenschap, met de geneeskunde voorop, van traumatologie over chirurgie tot psychiatrie, in combinatie met de betreffende technologie het leven minder hard heeft gemaakt, staat buiten kijf. Maar heeft technologie en wetenschappelijke kennis voor de mens als zoekend wezen werkelijk een wezenlijke breuk met het verleden betekent? Heeft Yuval Noah Harari gelijk met zijn “Homo Deus”? Is een leven vol technologie heilzaam en te verkiezen? Nadat ik onderzoek heb gedaan en vanaf 1997 heb opiniestukken gepubliceerd over een toen nog onderbelicht fenomeen als de geestelijke (on)gezondheid, heb ik mijn twijfels over technocratische visies. Ook mijn luisterend oor als hulpverlener bij een telefonische hulplijn gedurende acht jaar, liet een beeld van een samenleving die veel verborgen verdriet kent, ook juist door de aliënatie die overdreven technologie meebrengt. Eenzaamheid is een risicofactor voor depressie. Zij neemt samen met de ontrafeling van het sociale weefsel overhand toe.
Een ‘hard’ leven, waarin je zelf weer meer gaat stappen, fietsen en met de handen werken, dingen zelf dragen, is dat louter negatief?
De UGent filosoof vreest dat wij de klok niet mogen terugzetten, omdat het leven in het verleden al te hard zou zijn geweest. Echter, een ‘hard’ leven, waarin je zelf weer meer gaat stappen, fietsen en met de handen werken, dingen zelf dragen, is dat louter negatief? Door te voet te gaan en te fietsen, ook met de elektrische fiets, komen endorfines vrij, die een fijn, euforisch gevoel bezorgen, zonder de (immense) nadelen van drugs en bijhorende handel en criminaliteit. Fysieke inspanning brengt voorts mee dat je spieren kweekt, dat je bloedsomloop gestimuleerd wordt, dat je hart gezond blijft en je fitheid op peil. Uit het wereldbeeld van Boudry zijn klaarblijkelijk de toch zeer talrijke psychiatrische patiënten gewist. Met inbegrip van het innerlijk lijden, de uitzichtloosheid, wanhoop en vereenzaming, vervreemding, verlatenheid en verwarring in hun bestaan en in een grote tussengroep van mensen die nog zelfstandig leven en werken. Een meerderheid van de 408.000 mensen die niet meer ‘mee kunnen’ op de arbeidsmarkt, heeft geen fysieke maar mentale pijn en problemen, en psychosomatische symptomen.
Properheid kan tot ecologische onzin verworden
Boudry, zelf een notoire pijnpatiënt, beweert verder dat de traditionele menselijke leefwijze gekenmerkt was door een korte levensduur. Klopt dit wel? Voor de stedelijke beschavingen wel, dat weet de historicus. In de eeuwen na de middeleeuwen lag de maximale leeftijd voor de mens in Frankrijk rond de veertig jaar. Door etnografen is echter in de Kalahari vastgesteld dat de Kung San, een van de zuiverste jagersvolkeren, evengoed als wij een levensverwachting hadden van boven de zeventig. De natuurvolkeren, die volgens de jonge denker in kringen van ecologische activisten onterecht zouden worden opgehemeld, zouden verder een “smerig” bestaan leiden. De blanke mens als de enige propere mens? Er zijn intussen stemmen uit de wetenschappelijke wereld die benadrukken dat wij vandaag teveel aan hygiëne doen. Bijvoorbeeld wat ons lichaam betreft, waar bepaalde bacteriën onmisbaar zijn op de huid, en in de opduikende nadelen van mechanisch opgewekte verluchting en stofwering in onze huizen.
Ook zo in de meer metaforische zin van het woord, met de “hygiëne” in het natuurbeheer. De “propere” manier van tuinieren zoals die culmineert in de kortgeknipte tuinen van Versailles, blijkt in stadstuinen, bossen en natuurreservaten dodelijk voor het ecologische netwerk van planten, insecten, zoogdiertjes, zangvogels en roofvogels. Het is precies dit voor velen onzichtbaar gebleven Ecologische Netwerk dat ons in de limiet draagt. Het voorbeeld van de bijtjes is intussen overbekend. Die bestuiven de fruitbloesems in de lente; zonder bloesems geen appelen en peren, geen enkele vrucht op onze tafels.
All Scientists for Climate
Intelligentie zal altijd verschillen van wijsheid. Wetenschappelijk betekent wijsheid dat je meer diverse perspectieven tracht te integreren in je denken, zoals deze van vrouwen en inheemse volkeren. Deze trend zet zich in heel de wetenschap door, van filosofie en psychotherapie tot pastorale- en ecologische theologie. Jane Goodall, die als jongedame bij de mensapen in de wouden ging leven als onderzoekster, en met de resultaten van haar werk het heersende mensbeeld sterk wist bij te stellen, loste op doeltreffende maar ‘trage’ manier het probleem op van de bedreiging waaronder de Chimpansees te lijden hadden: zij zorgde ervoor dat de inheemse bevolking niet meer hoeft te stropen, door hen van oogst en inkomen te voorzien door aanplantingen van bomen. De filosofe en theologe Dorothee Sölle, vooral bekend van haar werk met als titel 'Mystiek en verzet', schreef al striemende kritieken op de waanzin van de verpakkingen in de jaren tachtig.
Op internet gaat dynamiek en inspiratie uit van platforms als 'Indigenous Environmental Network', waarbij o.a. hedendaagse Indianen en Afrikanen de handen in elkaar slaan, en met levenswijsheid en vanuit liefde voor landschap en dieren reageren. Ik deel die berichten geregeld, ze zijn vaak overduidelijk vol van natuur verbonden wijsheid. Die visie en inzet is een tegenover de vorige decennia een louter logische correctie, want de bestaande gang van zaken in omgang met de natuurwaarden en in de economie betekent dat wij dag na dag de grote tak afzagen waarop het huis van de wereldgemeenschap gevestigd is.
De situatie kan catastrofaal worden. Geweld is echter niet de oplossing. Niet fysiek, maar ook niet intellectueel. De kritiek van de ecofilosofen dat de mens hoogmoedig is geweest, de bekende hubris uit de Griekse tragedies, is niet fijn om horen. Velen stoppen daarom de kop in het zand, of gaan schelden op de boodschappers. We zijn echter op een punt aangekomen dat we onze gêne beter opzij zetten, en de moed verzamelen de ogen te openen voor de diepste waarheden in deze kwesties. Zelfs als het twijfelachtig is of wij een system collaps van ecologie en klimaat nog zonder kleerscheuren tijdig kunnen afwenden, de aanpak waar onder anderen Greta Thunberg voor staat, die dicht bij de natuur blijft, bij traditionele wijsheid en ook rekening houdt met wat ik wil noemen het diepmenselijke niveau, is de enige goede. Die menselijkheid betekent ook het opbrengen van mededogen naar kleine, minder machtige en kapitaalkrachtige mensen, eerbied cultiveren voor culturen die het doen zonder massieve inzet van technologie en zonder een economie als de onze, die lijkt op een olifant die almaar meer dingen kapot maakt, en naar de hopelijk talrijke generaties die na ons komen, en die zich per definitie niet kunnen laten horen of verdedigen. De tijd dringt, maar wij hebben blijvend nood aan een voorzichtige, wijze visie, die het goede leven van de toekomstige mensheid niet ondergraaft.
