Brexit, de verborgen scheur in Engeland

Het Engelse politiek systeem is ambivalent: het is tegelijk top-down en bottom-up. Het is top down in de zin dat de politieke elite uitermate autocratisch regeert (en daarmee veel weerstand opkweekt) en daarom het referendum als een uiterste inbreuk op haar autocratie zag, net zoals de ongehoorde mondigheid van het parlement.

Politiek systeem

Maar het is ook bottom-up, waardoor vooral de back benchers eerder naar hun constituencies willen luisteren dan naar de autocratische frontbenchers.

Niettemin worden de zetels van die constituencies wel beschikbaar gesteld door de partijleiding, en dus moeten de representatives wel in eerste instantie hun oren laten hangen naar de partijleiding, maar niet in tweede instantie, zodat elke keer als de partijleiding zwak blijkt, het belang van de constituency gaat prevaleren. Het gevolg van dit bestel is normaal niet zo zichtbaar, maar wordt dat wel als de partijen verscheurd worden door interne tegenstellingen.

Het matrix model

Het politiek bestel in Engeland wordt in normale tijden gelezen als een verdeling in twee blokken, naast en tegenover elkaar, meestal links en rechts, zoals zelfs de zitplaatsen van de Commons zijn georganiseerd. Maar als er zich een nieuw issue voordoet, zoals de brexit, klopt die indeling niet: er ontstaat dan behalve die links-rechts blokken indeling ook een boven-onder indeling, dat wil zeggen een indeling van pro-brexit tegen contra-brexit.

Die tweede indeling vormt een verzameling die maar heel deels overlapt met die eerste indeling. Soms wordt de overlapping groter, soms kleiner. Je kunt het lezen als een matrix met twee dimensies die zowel van links naar rechts als van boven naar onderen gelezen kan worden. De verticale indeling doorkruist daarin voortdurend het bewegen van de horizontale indeling, en op het eind weet niemand meer of die zichzelf in die matrix nog als horizontaal of als verticaal moet lezen.

Dat is het werkelijke verscheurende van de brexit op parlementair niveau: de frontbench dacht horizontaal, de backbench denkt verticaal. En waarom: omdat de backbench veel meer de druk van de achterban voelt, daar veel meer dichtbij staat (wat juist het attractieve van het districtenstelsel is) en de frontbench door de invloed van de verticale scheuring te veel verzwakt is.

Multi-issue politiek

Het gevolg van deze situatie is dat de Britse politiek, die decennia een one-issue politiek was (rijk versus arm), nu een multi-issue politiek wordt, en het politieke tweepartijensysteem (first pass the post) niet meer in staat is de politieke diversiteit tot uitdrukking te brengen, en daardoor in crisis geraakt: juist omdat besluiten en consensus niet meer mogelijk zijn, aangezien die eenvoudige meerderheden vereisen en er de facto vier minderheden bestaan.

Vier blokken waarvan er steeds drie tegen de ene stemmen in steeds wisselende samenstellingen, leiden tot niets. Zeker, als, zoals het in de trotse eigenzinnige hoofden van Britse parlementariërs gaat, ze alleen voor het eigen voorstel stemmen: bijvoorbeeld het voorstel van Kenneth Clarke in de tweede ronde voor een douane-unie kwam 3 stemmen tekort, omdat de steun ontbrak van 11 leden van The Independents, van 6 Liberalen, en van 30 Labour leden, die allemaal voorstander zijn van een douane-unie, maar vonden dat hun eigen final vote voorstel aangenomen moest worden.

De verticale monstercoalitie

Deze coalitie, die leidde tot het brexit-resultaat van 2016, is de werkelijke oorzaak van de huidige impasse. Decennia van neoliberaal beleid hebben de sociaaleconomische onderste helft van de Britse bevolking tot wanhoop gedreven. Hetzelfde verraad van politiek links, zoals in Nederland van de PVDA in navolging van de Engelse Blairites, heeft ertoe geleid dat de Labouraanhang, geleid door haar strijdgroep Momentum, het politieke midden, de Blairites, goeddeels uit de partij heeft verwijderd (of ze stapten, zoals The Independents, zelf op).

Niet onterecht verwijt Labour de landelijke neoliberalen de uitbuiting die haar aanhang onderging en ondergaat. Wel onterecht denkt ze dat die uitbuiting haar wortels en haar bescherming vindt in de ondemocratische neoliberale praktijken van de Brusselse heersers. Het omgekeerde is waar: de Brusselse liberale heerschappij komt juist van de nationale neoliberale elites, zoals de Tories en de Blairites. Het gevolg van deze anti-Brussel benadering van Labour leidde ertoe dat de Labouraanhang de zondebok zag in de EU. Linkse hoogleraren, zoals de in het VK werkende Griekse politicoloog Costas Lapavitsas, bevestigden dat beeld.

Isolationistisch Labour

De andere hoofdmoot van het monsterverband wordt gevormd door het eskader van de meest rurale en conservatieve Tories, de lieden met hun grote landhuizen en reusachtige grondeigendommen in de steden en hun van generaties her stammende aandelenpakketten in BP, Shell en Billiton.

Die laatsten vormden binnen het VK van oudsher een onevenredig groot machtsblok van grote betekenis en zagen door de integratie van het VK in de EU hun macht steeds verder afkalven. Ze zijn daarom van oudsher (sinds Thatcher) de tegenstanders van pro-EU-regeringen, maar waren onmachtig de band met de Europese Unie te verbreken, totdat zich de mogelijkheid bood die ontstond door de creatie van een blok medestanders door Jeremy Corbyn’s Labour.

Tussen isolationistisch Labour en neo-aristocratisch toryisme ontstond een onuitgesproken verbond, het monsterverband tussen uitbuiters en uitgebuitenen. Corbyn heeft de brexit zo, door het scheppen van de mogelijkheid voor deze coalitie, zelf over zich afgeroepen.

The void in the UK

Is er sprake van disconnectie tussen politieke leiding en de gewone burger in het VK? Dat is deels de vraag. Persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel en handelen naar het geweten kunnen en mogen de representatives drijven tot andere keuzes dan hun achterban, vooral als zeker is dat de mening van de achterban door bedrog tot stand is gebracht.

Vooral de drie conservatieve overlopers naar The Independents brachten overvloedig naar buiten dat de Torysteun voor de brexit omkleed was geweest met bedrog en manipulatie. Ook al is dat waar, dan moet bedacht worden dat dat bij de Tories altijd al waar was, en dat hun aanhang het altijd prachtig vond als ze de tegenstanders weer eens op manifest perfide wijze door middel van leugens en bedrog gevloerd zagen.

Torypolitiek is niet gebaseerd op democratische integriteit maar op zoiets als ‘het landsbelang’, de grootheid van het VK, en het is die veronderstelde grootheid die veel Britten aanspreekt en hen eigenwaarde geeft en het gevoel van hun gemeenschappelijke identiteit vormt.

Het punt is dat veel Torykiezers nu brexit gingen stemmen, juist omdat ze die grootheid niet meer gerepresenteerd zagen: het Engeland dat ze zagen, het Engeland dat slechts ‘een deeltje van …’ was, was hun grote Engeland niet meer. De Tory representatives die ze zagen, waren hun vertegenwoordigers niet, maar die van de EU, en die ontwikkeling van verlies van verbondenheid groeide. Tory-Engeland zou daarom zo instorten als er geen brexit kwam.

In die zin was er aan Toryzijde een Void: David Cameron c.s. begrepen dat gevoel van verlorenheid bij de Tory-achterban niet, of wilden er niet naar handelen.

The narrative en de grondhouding

Het probleem is dat wat we zien, wordt vertekend, doordat we situaties als deze bekijken door de bril van de politicologische methodologie, waarin alles wat in de maatschappij gebeurt wordt teruggebracht tot de wisselende stemmingen van het electoraat.

Traditionele politicologen doen aan surveys, ze bevragen het publiek. Vragen als die naar het vertrouwen in de instituties, in de politiek en in de politici worden geacht het antwoord te leveren op de vraag naar de gezondheid van de democratie. Het probleem is niet dat die methodologie op zich niet of wel deugt, maar het probleem is dat ze dat antwoord over de gezondheid van de democratie niet levert en kan leveren.

De voornaamste redenen daarvoor liggen in de gelaagdheid van de menselijke geest. Mensen geven in eerste instantie en bij de eerste aanspreking een antwoord dat past in een narratief, een verhaaltje dat om hen heen circuleert en bewoordingen bevat die ze kunnen lenen om hun ongenoegen te uiten. Wat het verhaal is, doet er in de regel niet echt toe.

Waarheidsgehalte

Geert Wilders bijvoorbeeld heeft focus-episodes gekend: soms ging het hem om de immigratie, dan weer om Europa, dan weer om de islam, en volgende items volgen. Voor zijn aanhang doet dat er allemaal niet toe: ze zijn het met hem eens en zullen zijn verschillende aanvallen volgen, wat die ook aan narratief mogen bevatten.

De liberale heersende elite smaalt dan om de inconsistentie van de PVV-ideologie, maar de aanhangers zijn helemaal niet inconsistent. Voor hen dienen de verhaaltjes van Wilders als verwoordingen die verschillen maar dezelfde grondhouding dekken. Hun grondhouding is die van een unheimisch zijn, van een verlies van gemeenschappelijkheid, van een verlies van broederschap, het is een weltschmerz, een ‘wat moet ik hier nog'–idee.

De wat dommige narratieven die ze gebruiken, zijn enkel voertuig van hun verlorenheid. En in die zin is het waarheidsgehalte ervan ook volkomen irrelevant: ze dienen enkel als expressiemiddel. En dat wil niet zeggen dat de mensen die dit expressiemiddel hanteren, er niet in geloven. Als Wilders de aanhang zegt dat de Marokkanen hun verlies van eigenheid veroorzaken, dan geloven ze dat en maken het tot hun eigen mening, maar dat zouden ze ook gedaan hebben als het woord Marokkanen vervangen was door het woord Joden of het woord Chimpansees. Het narratief is niet het bepalende maar het bepaalde.

British Empire

Politicologische methoden meten de reactie op die narratieven, de grondhouding kan niet door politicologisch onderzoek worden bevat, en wordt in de regel in politicologisch onderzoek misverstaan en niet voorzien, en daarom worden wel waargenomen wisselende stemmingen niet begrepen ...

In het verhaal van de brexit is naar mijn idee niet het verlies van het British Empire gevoel, dat Tories als hun ideologie voor brexit hanteren, de drijvende kracht, al was het alleen maar omdat het Labourdeel van het monsterverbond dat gevoel nooit gehad heeft, en dat zeker hun grondhouding niet was.

Wat de grondhouding van de armen en de Labouraanhang bepaalde, waren ongelukkige policies zoals Theresa May's Hostile Environment en Universal Credit. ‘Hostile Environment’ was de naam voor het pakket van maatregelen dat het leven voor werklozen zo moeilijk moest maken, dat ze zich wel gedwongen zouden voelen weer aan het werk te gaan, uiteraard zonder enig bedoeld effect, maar wel met gevolg dat de Engelse werklozen er een stuk miserabeler aan toe waren dan voorheen.

'Universal Credit’ is de fraaie naam voor een move waarin alle uitkeringen gebundeld zouden worden: daardoor verdriedubbelde feitelijk de werklast van de betreffende departementen, die dus de sterk toegenomen werklast niet afkregen, zodat de gerechtigden hun uitkering niet of te laat kregen en er zelfs honger en verpaupering optrad.

Al deze en soortgelijke ‘succesvolle’ besparingen schiepen een klimaat van sociale onveiligheid, en het gevoel bij de werkende klassen dat de neoliberale aanpak koste wat het koste gestopt moest worden. En Brussel was dat neoliberalisme in de ogen van de Britse werkers.

Het gevaar Brussel

Het ‘wij zijn in gevaar’ is op zichzelf een motief om te bewegen, om verandering te willen, daar komt geen Britse trots bij kijken. Het is eerder een instinctieve reactie, niet iets dat je kunt bevragen, zo van 'voelt u zich in gevaar?'. Onderbuiken geven geen antwoorden.

Het gevolg van dit onvermogen van de politicologie om dat onderbuikgevoel te begrijpen is dat de gezondheid van de democratie niet meetbaar is. Nu zou dat toch op zich al niet het geval zijn, doordat de politicologie niet erg eensgezind is over de omschrijving van ‘democratie’ (zie 'Democratie ontrafeld’, van Huub Spoormans e.a.).

Maar als we aannemen dat democratie in elk geval betekent dat het electoraat zich herkent in het daadwerkelijke beleid, dan is de democratie in het VK zwaar ziek. En dan nog, zoals ik hiervoor al uitvoerig beschreef, gaat die ziekte dieper en is hij chronisch: de basishouding van veel Britten is nu, zeker na deze onsmakelijke parlementaire mishandeling van het onderwerp, die van een diepgeworteld wantrouwen in hen die het beleid maken, ongeacht of die nu in Londen of in Brussel zitten.

Mocht brexit opgelost raken, dan gaat die fundamentele split tussen elite en bevolking toch door en zal die tot nieuwe narratieven, zoals het antisemitisme, en nieuwe conflicten leiden: neoliberalisme is een pad naar het fascisme.

Neoliberalisme

Wat heeft het pad van het neoliberalisme Engeland tot nu gebracht? De third hand dealers in ideas (Friedrich A. Hayek noemde socialistische intellectuelen ooit ‘second hand dealers in ideas’), die neoliberalen (Tories en Blairites) zijn, deden zich voor als de nieuwe intellectuelen, die als enigen het voorrecht hadden de wetten van de samenleving te begrijpen:

The climate of opinion of any period is thus essentially a set of general preconceptions by which the intellectual judges the importance of new facts and opinions. (F. Hayek, The intellectuals and socialism, p. 17)

Omdat het intellectualisme van de neoliberalen enkel quasi intellectualisme was en zij net zoals de door Hayek beschreven socialistische intellectuelen niets begrepen van de echte samenleving, en dus allesbehalve experten waren, grossierden zij in ingrepen in ‘this climate of opinion’ die in geen enkel opzicht de sturing van de samenleving verbeterden maar eerder verslechterden, of zelfs ophieven.

In het VK werden de waterwerken geprivatiseerd met enorme schades tot gevolg, werden de spoorwegen geprivatiseerd met prijsverhogingen voor de treinen die nergens geëvenaard werden, werden zorginstanties geprivatiseerd, zodat het zorgsysteem volledig onbestuurbaar werd, etcetera.

De derdehandsintellectuelen van het neoliberalisme oefenden vanuit de droomwereld van Ayn Rand een invloed uit die de welvaartssamenleving ontmantelde, de economie omvormde tot een plundersysteem en de ecologische omstandigheden omvormden tot een risee van de natuur.

Zonder enig respect voor de data die ons bestaan vormen, werden invloeden losgelaten op de mensen onder de noemers van ‘privatisering’ en ‘management’ die volledig gespeend waren van enig begrip van de werkelijke omstandigheden waaronder mensen leven en zonder enige realistische calculatie van de kosten en baten waaronder mensen leven.

Plunderdrang

Het gevolg was overal zichtbaar en zeker ook in het VK: de terreur van deze derdehandshandelaren in ideeën leidde ertoe dat geleidelijk aan de welvaart en het welzijn van mensen werd ontmanteld, hun vrede werd verstoord, en het geweld van de jungle genadeloos werd teruggeplaatst in hun bestaan.

De intellectuelen van de plundering, die Tories en neoliberalen zijn, verloren zich echter in hun schijnwerkelijkheid, negeerden de pijn van de verdrukking en de armoe van hun soortgenoten, en bleven zich wentelen in zelfgenoegzaamheid.

Dat duurde tot het moment dat plotseling die werkelijkheid hun fora binnen wandelde, hun cijfers bedreigde, hun zelfgenoegzame bestuursdecreten negeerde, en een streep zette onder de plunderdrang die het echte motief vormt van de neoliberalen. Het is ook het moment dat de oude stroming van de Powellites (aanhangers van de oude racist Enoch Powell) binnen de Tories weer begon te groeien, en de Toryleiding overging tot een heksenjacht op het verzet van de minderheden.

Dat moment is het moment van de maatschappelijke waarheid die Engeland nu, sinds enkele jaren, binnenwandelt. Grote delen van de bevolking aanvaarden vanaf dit moment deze stupiditeiten niet meer. Sommigen kunnen de plunderingen aan de bovenkant van de samenleving niet meer verdragen, anderen zien met verbijstering hun natuurlijke omgeving verdwijnen, weer anderen weten geen broeders meer te vinden en kwijnen in isolement. De Engelse samenleving is door de derdehandshandelaren in ideeën verwoest, zij, de Engelsen, zijn tot elkaars vijanden vermaakt.

De samenleving als vijand

Het is die catastrofe die uiteindelijk de brexit veroorzaakte. De Engelse arbeider weet dat de samenleving nu zijn vijand is, de Engelse ondernemer weet dat hij alleen kan bestaan door anderen te vernietigen, het neoliberale maatschappijmodel, dat alles is behalve dat, is als een gaskamer neergedaald op die samenleving en heeft die verwoest.

Geen wonder dat de Engelsen niemand meer vertrouwen, geen wonder dat ze een hutje op de hei een betere plaats vinden dan een straat in een Engelse voorstad. Brexit is en was een onvoorziene ramp, maar niet voor hen die al lang weten dat deze neoliberale terreur niets goeds voor hen in petto heeft.

In alle landen van Europa woedt nu ditzelfde debat dat in het VK ‘brexit’ is gaan heten. Van Griekenland tot Zweden is duidelijk aan het worden dat de derdehandsintellectuelen van het neoliberalisme zonder enige kennis van zaken hun abstracte algemene concepties over de samenleving hebben uitgespreid met verarming voor de onderste delen van de bevolking, stagnatie en vermindering van zorg tot gevolg.

Onbetrouwbare nationale elite

Het wordt tijd dat daar iets aan gebeurt, en brexit mag dan een onbeholpen poging daartoe zijn geweest, het was tenminste iets, een signaal dat misschien ergens gehoord wordt en eindelijk leidt tot een ondergraving van de neoliberale terreur. Het is eenzelfde protest van de onmondigen als de gele hesjes van Frankrijk, de AfD van Duitsland, de Vijfsterrenbeweging van Italië en Podemos van Spanje.

Voor nu blijft het mislukken van de brexit een afstraffing van een overmoedige poging van gewone Engelsen om de greep op hun bestaan terug te veroveren zonder veel realiteitsbesef, maar als de gewone Engelsman eruit leert dat zijn nationale elite niet te vertrouwen is en hij het zelf zal moeten doen, is er al veel gewonnen.

Brexit is nog niet over en gaat voorlopig ook niet over, want wat er ook gebeurt, de verscheurdheid van het sociaal-politieke bestel blijft bestaan, samen met de onherstelbare ondermijning van wat eens het oudste en meest gedegen democratisch bestel van Europa was. Wie hier ook als overwinnaar boven komt drijven, hij zal hebben te heersen door onderdrukking van de tegenpartij, en dat is een treurige vaststelling.