Een half uur eerder had ik Nudgestock verlaten, de jaarlijkse jamboree voor gedragologen, en ik kon het niet helpen mij af te vragen wat er in het hoofd van die bestuurder moet zijn omgegaan voor hij tot zijn gewaagde maneuver overging.
Wanneer je je uitrit voorbijrijdt heb je eigenlijk maar twee mogelijkheden: ofwel stop je en rij je achteruit op de pechstrook (laten we best niet eens de optie om echt rechtsomkeer te maken, overwegen), of je rijdt door tot aan de volgende afrit en probeert vandaar je bestemming te bereiken.
Gemakzucht heerst
De eerste optie is veruit de gemakkelijkste. Je reis vervolgen zoals je hem had gepland lijkt het eenvoudigst en het snelst. Het alternatief zal je niet alleen meer tijd kosten, maar je riskeert ook op onbekend terrein terecht te komen – extra ongemak dus.
Maar deze laatste optie is dan weer veel veiliger dan achteruit te rijden op de pechstrook, waarbij je het risico loopt per ongeluk in het pad van het drukke verkeer op de rijweg terecht te komen.
En zelfs als je daarin slaagt moet je je ook nog eens in de verkeersstroom die tegen hoge snelheid de snelweg verlaat zien te wringen.
Eerder deze week lanceerde de Belgische spoorinfrastructuurmaatschappij een campagne rond veiligheid bij overwegen. In 2017 waren er 51 ongevallen bij overwegen, met in totaal negen doden (een toename met vijf, en net onder het lange-termijngemiddelde).
Weinig verkeersongelukken zijn zo vermijdbaar als die bij spoorovergangen: bijna altijd zijn ze het gevolg van een opzettelijke keuze om de signalen en de slagbomen te negeren
Weinig verkeersongelukken zijn zo vermijdbaar als die bij spoorovergangen: bijna altijd zijn ze het gevolg van een opzettelijke keuze om de signalen en de slagbomen te negeren – zoals Het Laatste Nieuws ten overvloede illustreerde met beelden die iemand op Facebook had gepost, van een groep wielertoeristen die langsheen de slagbomen slalommen.
Voor sommigen blijkt even wachten voor een gesloten slagboom om een trein te laten passeren een ongemak te zijn, zo groot dat ze besluiten dat het waard is om het gevaar te lopen tot moes te worden gereduceerd, net als de bestuurder op de snelweg.
Gemakzucht is een geweldige kracht. De meesten onder ons lopen over van goede bedoelingen om juist te handelen – opkomen voor de zwakken in de maatschappij, ten strijde trekken tegen ongelijkheid, een deel van ons inkomen aan een goed doel schenken, gezond eten en leven, en zo meer. Als het maar niet te veel ongemak vergt. Gemakzucht zegeviert.
De niet gemaakte afweging
Het lijkt wel alsof we, net als de chauffeur en de wielertoeristen, bewust de inspanning die we moeten leveren om iets verdienstelijk te doen, afwegen tegen het ‘gemakkelijke’ alternatief.
Maar is dat echt wat gebeurt? Dachten de wielrijders er doelbewust na over de vraag of het een goed idee was de slagbomen te omzeilen om een vervelend oponthoud te vermijden en hun gemiddelde te halen? Woog de bestuurder op de M20 de risico’s af tegen de tijd die hij zou winnen?
Ik ben er niet zo zeker van. Gemakzucht kan immers worden gezien als een heuristiek, een vuistregel om efficiënte keuzes te maken. Efficiëntie is immers van vitaal belang voor ons mensen (en voor al wat leeft).
De natuur neigt naar het pad van de laagste weerstand, en voor levende organismen betekent dat: efficiënt handelen. Verspil geen energie aan datgene wat geen overeenkomstige baat oplevert
De natuur neigt naar het pad van de laagste weerstand, en voor levende organismen betekent dat: efficiënt handelen. Verspil geen energie aan datgene wat geen overeenkomstige baat oplevert. Efficiënt zijn, heeft ons geholpen te overleven en te floreren, generatie na generatie.
Maar als we voortdurend in detail moesten uitwerken of een bepaalde inspanning de moeite waard was, dan zouden we nooit ophouden.
In een ver verleden ontstond dus in onze voorouders een neiging om de voorkeur te geven aan de optie die de kleinste inspanning vereist wanneer de baten niet duidelijk zijn, zonder daar verder bij na te hoeven denken.
Over de eeuwen heen is deze vuistregel, deze denkgewoonte een prominente factor geworden in onze dagelijkse besluitvorming.
Dat is waarom gemakzucht zegeviert. Meestal maken we helemaal geen afweging, we volgen gewoon de vuistregel.
En zulke heuristieken stellen we zelden in vraag – al was het maar omdat ze ons zo vaak goed blijken te dienen. Maar dat boven invraagstelling staan is een eigenschap die ze delen met een ander principe dat onze beslissingen beïnvloedt: dogma’s. Dat kan een probleem vormen wanneer het om een vuistregel gaat die zo breed is als “doe wat het gemakkelijkst is”, omdat er zovele situaties zijn waarin dat blind toepassen niet noodzakelijk in ons belang is.
Hoe komt het overigens, als die heuristieken dan toch zo machtig zijn, dat we eigenlijk zo zelden mensen zien achteruitrijden op de autosnelweg, rondom de slagbomen slalommen omwille van hun gemak? Hoe komt het dat ik (en hoop ook u) in de verste verte niet zoiets zou ondernemen?
Een sterkere vuist(regel)
Mijn antwoord is simpel: een andere vuistregel. Wanneer ik de uitrit per ongeluk voorbijrijd, neem ik gewoon de volgende. Wanneer de bel rinkelt, de rode lichten flitsen en de slagbomen neer zijn, wacht ik gewoon.
Dat doe ik niet omdat ik een bewuste afweging maak. Ik doe het omdat over mijn “doe geen krankzinnige, gevaarlijke stommiteiten” niet kan worden onderhandeld.
Als dat misschien wat dogmatisch klinkt, dan is dat maar zo. Misschien zouden we idealiter inderdaad best afstand houden van zulke onwrikbare regels die onze vrijheid beknotten, en ons recht laten gelden te allen tijde alle mogelijkheden naast elkaar te zetten.
Maar daarvoor hebben we natuurlijk niet de capaciteit, en dus moeten we ons behelpen met vuistregels die we blindelings kunnen volgen. Die zijn een belangrijk deel van hoe we in elkaar zitten, en daar zijn goede redenen voor.
We zijn voorgeprogrammeerd om onze persoonlijke dogma’s te gehoorzamen. Maar het is aan elk van ons om te bepalen wat die zijn
Dat betekent echter niet dat we ze niet in ons voordeel kunnen gebruiken. We kunnen ons niet losmaken van het dogma van de gemaksvuistregel, maar we kunnen het omzeilen met een andere heuristiek.
Door bijkomende vuistregels te ontwikkelen en ze ons eigen te maken kunnen we vermijden krankzinnige, gevaarlijke stommiteiten te doen, en onszelf zo heel wat ellende besparen.
Met wat inspanning (ja, ik weet het, ongemak!) kunnen we misschien ook persoonlijke dogma’s smeden die ons helpen te doen wat juist is telkens wanneer de gemakzucht ons in de richting van passiviteit of uitstel maant.
We zijn voorgeprogrammeerd om onze persoonlijke dogma’s te gehoorzamen. Maar het is aan elk van ons om te bepalen wat die zijn.