Een goed proces met een slecht resultaat

Elke ochtend moet ik beslissen welk hemd ik ga dragen. Ik heb ze nooit echt geteld, maar er zijn er dozijnen in mijn kleerkast: T-shirts, vrijetijdshemden, polo’s, nette hemden.

Ik kan natuurlijk niet elke ochtend een uitgebreide afweging maken van de voor- en nadelen van elk hemd. Dus gebruik ik een proces. Op basis van wat er die dag in het verschiet ligt beslis ik welke categorie de meest geschikte is, en daarvan kies ik gewoon het bovenste hemd van de stapel.

(Voor alle zekerheid ga ik nog even na of mijn keuze qua kleur of opschrift niet voor problemen kan zorgen, en in een zeldzaam geval neem ik dan het volgende.) Zelfs met deze kleine aanvulling is mijn aanpak een aanzienlijke vereenvoudiging van wat anders een intimiderende taak zou zijn.

We gebruiken ook processen om potentieel nadelige invloeden tegen te gaan. Zo heb je bijvoorbeeld de manier waarop we onze maaltijden organiseren. Het dessert is meestal het minst gezonde onderdeel, en de meesten onder ons laten dat dan ook voor het laatst.

Deze wijdverbreide traditie helpt ons de meest voedzame input eerst te verorberen, en behoedt ons voor het gevaar dat we ons al te vroeg volproppen met pudding of taart.

Wat werkt voor ons als enkelingen kan ook voordelig zijn voor de maatschappij. Het rechtssysteem, met zijn wetten en uitvoeringsprocedures, werkt als een gesofisticeerd proces dat ervoor zorgt dat alle burgers gelijk worden behandeld, zonder willekeur of voorkeursbehandeling.

Natuurlijk gaat zo’n proces soms in tegen ons eigenbelang. Wanneer we gepakt worden voor verkeerd parkeren of overdreven snelheid, zou het niet aardig zijn mocht een bevriend ambtenaar onze boete kunnen laten verdwijnen en ons zo een flinke duit besparen?

Maar in het algemeen accepteren we dat we als leden van een samenleving beter gediend zijn met een proces dat blind is voor wie we zijn of wie we toevallig kennen.

Helaas kunnen zelfs goede processen slechte gevolgen hebben.

Wanneer het misloopt

Beeld u in dat ik het bovenste T-shirt van de stapel neem om te dragen naar een tuinfeest die middag. Het is een doorsnee geval, zonder aanstootgevende slogan of zo, dus het slaagt makkelijk in mijn ‘is het OK?’-test. Enkele uren later, hulpvaardig als ik ben, draag ik een dienblad vol glazen naar buiten.

En dan haakt de mouw van mijn T-shirt in de deurknop. Ik slaag er niet in mijn evenwicht te houden, ik struikel en laat het dienblad los. Chaos alom: ik val op de grond tussen de scherven, een grote snijwonde in mijn arm, en – nog erger – mijn smartphone aan diggelen.

Het T-shirt dat ik droeg – het resultaat van mijn proces – had de wijdste mouwen van de stapel. Had ik om het even welk ander shirt gedragen dan was ik hoogstwaarschijnlijk niet aan de deurklink blijven haperen.

Het is verleidelijk je te laten meeslepen in ‘wat als?’-denken. Wat als ik ervoor had gekozen een polo te dragen? Ik wist best dat dit T-shirt zo’n comfortabele losse mouwen had – waarom had ik daarmee geen rekening gehouden in mijn geschiktheidstest? Wat als ik meer aandacht zou hebben besteed aan wat te dragen, in plaats van dat stomme ‘top-van-de-stapel’-proces?

We worden ook makkelijk misleid door hindsight bias, wijsheid achteraf. Wanneer een gebeurtenis heeft plaatsgevonden, lijkt het eenvoudig ze terug te traceren naar een beslissingspunt in het verleden, wanneer we natuurlijk de desastreuze consequentie in het verschiet hadden kunnen voorzien.

Zo is het ook met de processen in de samenleving. Afgelopen dinsdag doodde een man twee politieagentes en een voorbijganger in Luik. (Later zou blijken dat hij de nacht tevoren nog een moord had gepleegd.)

De dader was een kleine crimineel die een straf uitzat wegens drugsfeiten en diefstal met braak, op penitentiair verlof in het vooruitzicht van zijn nakende vrijlating. Later bleek ook dat hij zich had bekeerd tot de Islam in 2012, en dat hij werd vernoemd in twee dossiers bij de staatsveiligheid.

Het mocht niet verrassen dat de beschuldigen in de uren en dagen na de moorden in het rond vlogen. Krantencommentatoren vroegen zich af of zo’n moordenaar wel recht had op zo’n tijdelijk verlof.

Men wist dat hij geen hervormde burger was, dat hij zich bekeerd had tot de Islam, en dat hij rondhing met would-be terroristen in de gevangenis – had deze tragedie dan niet vermeden kunnen worden?

Hoe kon zo’n man vrij rondlopen? Iemand was duidelijk in de fout gegaan. Voor de oppositie was er geen twijfel: de verantwoordelijkheid lag bij de regering, en in het bijzonder bij de justitieminister, die natuurlijk meteen ontslag moest nemen.

Het zijn echter niet de weinig doordachte verwijten die het grootste probleem zijn met hindsight bias. Een groter risico is dat hindsight bias bepalend wordt in de beslissingen die worden genomen in de nasleep van een dergelijke tragedie.

Natuurlijk is het cruciaal dat wordt nagegaan hoe het proces van tijdelijke vrijlating van de moordenaar precies werd uitgevoerd.

Elk feit dat gekend was over de dader, op elk moment tijdens dat proces, moet worden bekeken en heroverwogen. Hadden zij die beslisten toegang tot alle feiten? Werden al deze feiten degelijk geëvalueerd? Allemaal belangrijke, pertinente en noodzakelijke vragen.

Tragedies als trigger voor ons denken

Maar er is één feit dat geen rol mag spelen in het onderzoek zelf: het feit dat de persoon op penitentiair verlof vier moorden pleegde. Want hij was niet de moordenaar op het moment van die tijdelijke vrijlating – hij was de uiteindelijke moordenaar.

Dat weten we nu allemaal met zekerheid, maar niemand wist dit op het moment van de beslissing. Niemand was dus in staat om toen met dit feit rekening te houden.

Wanneer we achteromkijken in de tijd, zien we enkel zekerheid. We weten dat vier mensen werden vermoord. Daarover bestaat geen twijfel. Maar hindsight bias laat ons geloven dat we ook met zekerheid hadden kunnen weten dat de eerdere tekens onvermijdelijk tot de tragedie moesten leiden.

We zien het pad naar de gebeurtenissen achterstevoren. Wanneer we vooruitkijken naar de onzekerheid van de toekomst en niet naar de zekerheid van het verleden, is elke beslissing een kwestie van kansen en waarschijnlijkheden. Dat zien we al te vaak over het hoofd.

Het is niet omdat de moorden werkelijk plaatsvonden, dat ze noodzakelijk en onafwendbaar het resultaat zijn van het proces dat de tijdelijke vrijlating van de dader mogelijk maakte.

Misschien werden de criteria incorrect toegepast, of misschien moeten de criteria zelf worden aangepast. Het onderzoek moet dat uitwijzen, en aanbevelingen doen voor de toekomst.

Tragedies doen ons terecht nadenken over hoe we ze beter kunnen proberen te vermijden. Maar ze beklemtonen ook ons verlangen naar simpele oplossingen, en hindsight bias lijkt ons te vertellen dat zulke simpele oplossingen ook makkelijk te bereiken zijn. Maar hindsight bias leidt ons om de tuin door kansen als zekerheden voor te stellen.

Deze illusie van zekerheid is een slechte raadsman bij het nemen van beslissingen. Laten we op onze hoede zijn voor hindsight bias.