Wetgeving gegevensbescherming legt loodzware hypotheek op vrije journalistiek

De vraag is bijzonder acuut nu de Belgische wetgever bezig is de Europese Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) te implementeren voor ons land. Zeker, in deze digitale tijden is het van groot belang dat burgers met hun persoonsgegevens beter worden beschermd tegenover iedereen die data bijhoudt en verwerkt. Maar laat dat niet ten koste gaan van nieuwsmedia, redacties en individuele journalisten. Voor hen is het nu eenmaal corebusiness om informatie te garen, bij te houden en te verwerken, en dit in functie van het informeren van hun publiek.

De Europese instanties die de AVG uitvaardigden zijn zich van die spanning tussen gegevensbescherming en informatie- en persvrijheid ook goed bewust. In artikel 85 AVG staat letterlijk dat de EU lidstaten de beoogde privacybescherming “in overeenstemming moeten brengen met de vrijheid van meningsuiting en van informatie, daaronder begrepen de verwerking voor journalistieke doeleinden en ten behoeve van academische, artistieke of literaire uitdrukkingsvormen”. Moéten, zegt de AVG. In dat licht kunnen de nationale overheden voor journalisten afwijkingen regelen op een hele reeks verplichtingen voor databeheerders die de AVG met zich meebrengt. In hun toelichting bij de AVG verduidelijken het Europees Parlement, de Europese Commissie en de Raad van de EU trouwens dat de begrippen ‘vrije meningsuiting’ en ‘journalistiek’ ruim moeten worden uitgelegd, gelet op hun grote belang in een democratie.

Het punt is dat onze eigen Belgische regering de afwijkingen voor journalisten tot dusver maar mondjesmaat toestaat. Van enkele verplichtingen worden redacties en journalisten vrijgesteld, maar van te veel andere niet. Bovendien wordt de vrijstelling veelal gekoppeld aan diverse voorwaarden, die ongetwijfeld voor rechtsonzekerheid zullen zorgen en de deur open laten voor allerlei ongepaste claims van politici, andere publieke figuren of gewone burgers tegen journalisten.

Zo zou iemand die door een journalist wordt geïnterviewd, achteraf steeds zijn toestemming voor publicatie of uitzending kunnen intrekken. Voor nieuwsmakers is zoiets een gruwel. Voor politici, ceo’s en andere topfiguren daarentegen wordt het zo wel heel makkelijk om aan gedane uitspraken onderuit te komen. Of om niet langer te worden geconfronteerd met dingen die ze eerder hebben gezegd.

De verwerking van ‘gevoelige’ persoonsgegevens – zoals ook politieke opvattingen of levensbeschouwelijke overtuigingen – zou slechts kunnen voor zover de betrokkene die zelf publiek maakt of wanneer er een “nauw verband is met het publieke karakter van de betrokkene of het feit waarin hij/zij betrokken is”. Voer voor veel ongemakkelijke discussies wellicht. Terwijl het voor elke burger toch van belang is te kunnen weten wat de overtuigingen zijn van decision makers en opiniemakers.

Elkeen zou verder kunnen verzoeken om een ‘beperking’ van de journalistieke verwerking van persoonsgegevens “voor zover dat een voorgenomen publicatie niet in het gedrang brengt”. Maar wat betekent dat precies, en dreigt ook dit weer geen hypotheek te leggen op vrije nieuwsgaring?

Komen daar nog allerlei nieuwe administratieve verplichtingen bij, zoals het bijhouden van een register van de verwerkingsactiviteiten en het ter beschikking stellen daarvan aan de Gegevensbeschermingsautoriteit. Nog los van de risico’s hiervan voor het journalistieke bronnengeheim, bezorgt dit zowel redacties als individuele journalisten een pak extra werk.

Naar goede voorbeelden hoeven we nochtans niet lang te zoeken. Nederland, Frankrijk, Oostenrijk en Ierland regelen in hun AVG-wetgeving heel wat meer uitzonderingen voor journalistiek werk. Zeker Nederland kan als model dienen. Daar worden ineens hele hoofdstukken uit de AVG buiten toepassing verklaard voor journalisten, en dit zonder allerlei beperkende en onduidelijke voorwaarden. Overigens zijn er ook praktische redenen om de Belgische AVG-wet gelijk te schakelen met de Nederlandse. Dat heeft te maken met concentraties van mediabedrijven en hun redacties over de landsgrens heen. Kan men het zich voorstellen dat de redacties van De Persgroep en Mediahuis straks onderworpen zijn aan verschillende AVG-regelingen, afhankelijk van de plaats waar ze werkzaam zijn? Het argument dat de Nederlandse journalistiek meer toerekenbaar zou zijn dan de Belgische, snijdt geen hout. Journalistiek in België is minstens even sterk omkaderd als in Nederland, zeker op het vlak van het beroepsstatuut, en verder ook wat betreft gerechtelijke aansprakelijkheid en deontologische zelfregulering.

Wellicht hebben we de tijdsgeest niet mee. Meer dan ooit maken burgers zich zorgen om de bescherming van hun persoonsgegevens – en terecht. Maar laat dat dan toch vooral een probleem zijn van de Facebooks en Googles van deze wereld, en niet (of toch veel minder) van de klassieke, professionele journalistiek. Toch dreigt de AVG een pak collatoral damage met zich mee te brengen voor kranten, magazines, omroepen, persagentschappen, productiehuizen en online nieuwsdiensten, om de enkele duizenden freelance journalisten niet te vergeten. En dat terwijl deze professionele nieuwsmakers meer inspanningen dan ooit tevoren leveren om uitgerekend de privacy te respecteren. In de Code van de Vlaamse Raad voor de Journalistiek beslaat ‘Respect voor het privéleven’ een heel hoofdstuk. Nooit eerder zagen we in kranten en tv-journaals ook zoveel personen geanonimiseerd in tekst en beeld gebracht.

De inzet van dit debat mag niet worden onderschat. Wat hier in het geding is, is niet eens het respect voor privacy bij het publiceren of uitzenden van nieuws. Wel gaat het om wat daaraan vooraf gaat: het bijeensprokkelen van informatie, het verwerken en het bijhouden ervan. Als zelfs dàt al wettelijk aan banden wordt gelegd, zijn we verder af van vrije journalistiek dan ooit. In de praktijk worden pakken informatie die journalisten inzamelen trouwens nooit openbaar gemaakt, precies – heel vaak – uit respect voor de privacy.

Dan hebben we het nog niet eens gehad over vervelende beperkingen waar allerlei nieuwsbronnen meer en meer mee komen aandraven, de AVG in de hand. Justitie weigert nog langer vonnissen of rollen (gerechtelijke agenda’s) met namen erin ter beschikking te stellen van de pers. Een universiteit dwingt een radiojournalist op grond van de AVG om opgenomen klank na één maand te wissen. Voor de vrije nieuwsgaring en de journalistiek ziet het er echt niet goed uit, als de Belgische AVG-wet niet snel wordt bijgesteld.