Een sterke of een zwakke kracht?
Het is dus begrijpelijk dat gedragswetenschappers sociale normen zien als een sterk instrument om gedrag te veranderen. In 2008 bekeken Noah Goldstein, Robert Cialdini en Vladas Griskevicius het effect van verschillende boodschappen in hotelbadkamers op het gebruik van handdoeken door gasten die meerdere nachten verblijven. In vergelijking met een standaardboodschap (hergebruik uw handdoek, en spaar massa’s water en energie!), leidde een formulering die erop wees dat 75% van de hotelgasten hun handdoeken opnieuw gebruiken tot een toename van 20%. Wanneer de boodschap refereerde naar ‘de gasten die in deze kamer verbleven’ was die toename meer dan 30%.
Sociale normen zijn inmiddels een prominent werktuig in de gereedschapskist van gedragologen – zij worden vertegenwoordigd door de ‘S’ in het EAST raamwerk voor gedragsverandering van de Britse nudge unit.
Maar bij dit alles stel je je dan toch de vraag in hoever maatschappelijke normen een rol spelen in de eindeloze stroom beschuldigingen van seksuele intimidatie en seksueel geweld in de amusementsindustrie (Harvey Weinstein en nu ook Vlaanderens eigen Bart De Pauw), in het politieke bedrijf (niet enkel Westminster maar ook de regionale assemblées in het VK), de sport en eigenlijk in organisaties overal. Als zulk wangedrag sociaal onaanvaard is, waarom komt het dan voor in zulke mate?
Sociale normen zijn natuurlijk niet zwart-wit. Zelfs de krachtigste boodschap in de hotelbadkamer kon lang geen 100% van de gasten aanzetten tot hergebruik van hun handdoeken. Sommigen waren wellicht onvoldoende geëngageerd, of verstrooid.
Anderen hadden (in hun eigen ogen) goede redenen om nieuwe handdoeken te vereisen: misschien waren ze uitzonderlijk bezweet en smerig voor ze douchten, of hadden ze de handdoeken bevuild op een onbespreekbare manier.
Normen beïnvloeden ons gedrag, maar bepalen het niet volledig. We bekijken ze zelden als absoluut en onvoorwaardelijk, en ze concurreren met andere factoren
Normen beïnvloeden ons gedrag, maar bepalen het niet volledig. We bekijken ze zelden als absoluut en onvoorwaardelijk, en ze concurreren met andere factoren. We zijn dus nogal flexibel wanneer het erop aankomt normen toe te passen, zelfs als we die best wel hoog in het vaandel voeren.
Er moet wel eens een afweging worden gemaakt. Als we doorgaans een hoffelijk en correcte chauffeur zijn die netjes stopt voor het oranje licht en onder de snelheidslimiet blijft, dan is het best mogelijk dat we van die norm gaan afwijken wanneer we riskeren het laatste vliegtuig te missen en ons op weg naar de luchthaven ontpoppen tot een halve wegpiraat.
En misschien zijn er ook mensen die gewoon geloven dat sommige normen op hen niet van toepassing zijn – in het hotel, en in hun relaties met medewerkers. Net als een middeleeuwse potentaat waarvoor de zware belasting die hij heft op de schamele oogst van zijn leenmannen nog niet genoeg is, en die zich gerechtigd voelt daarbovenop de mooiste appel of wortel die ze naar de markt brengen te grijpen, er een hap uit te bijten en dan nonchalant over de schouder weg te gooien, zo voelen deze 21ste eeuwse machthebbers zich gewettigd de rechten en de waardigheid te negeren van diegenen waarover ze macht hebben.
Maatschappelijke normen hebben geen vat op mensen die overtuigd zijn dat ze niet gelden voor hen.
De stilte-norm
Maar er is meer dan een aspect in deze context waarin sociale normen een rol spelen. Al te lang zaten de vrouwen en mannen die het mikpunt waren van seksuele intimidatie en seksueel geweld vast in een norm waarin het slachtoffer daarover zweeg. Het wangedrag van de dader was onaanvaardbaar, maar het werd de facto aanvaard.
De informele #metoo beweging is misschien wel de katalysator die nodig is om daarin verandering te brengen. Wanneer slachtoffers voelen dat het OK is om naar voren te komen en zich te laten horen, dan begint de stilte-norm af te brokkelen.
Maar het is niet enkel onder de slachtoffers dat er een normverschuiving nodig is. Diegenen onder ons die, gelukkig maar, geen slachtoffer zijn, maar getuigen, zitten ook vast in sociale normen.
We mogen seksueel wangedrag dan wel onaanvaardbaar vinden, maar weigeren we echt, ondubbelzinnig, het te accepteren? We zitten vaak in een normenconflict: we zien iemand gedrag stellen dat ontoelaatbaar is, maar het is een vriend of een familielid, en we zijn ‘geen verklikker’, of het gaat om ‘onschuldige jongensstreken’.
Of we kijken de andere kant op want we willen er niet bij betrokken raken, of we sussen onszelf met de gedachte dat wat we zien van alle tijden is.
Stop.
We moeten ook onze eigen stilte-norm veranderen. Soms is er geen afweging te maken. Als gedrag onaanvaardbaar is dan mogen we dat niet tolereren of rechtvaardigen.
Deze nieuwe sociale normen zullen het wangedrag van seksuele roofdieren niet uitroeien. Maar ze zullen hun vrijheid om anderen te intimideren en aan te vallen steeds meer inperken. En het is aan elk van ons deze nieuwe normen realiteit te maken.
