Dit is bijvoorbeeld het geval met betrekking tot rolpatronen, gezin en man-vrouw verhoudingen. Vandaag wordt de blijvende ongelijkheid tussen man en vrouw als problematisch aanzien, en natuurlijk zijn vrouwen hiervan veel meer overtuigd. Een ruime meerderheid, ook onder de mannen (68%) betreurt hoegenaamd niet dat vrouwen zelfstandiger zijn in het gezin of inzake relaties. Wat vandaag vanzelfsprekend is, was vroeger niet altijd het geval. Vrouwen zijn minder overtuigd van het feit dat hun partner voldoende huishoudelijke taken verricht dan mannen. En natuurlijk is dit grotendeels een afspiegeling van de blijvende ongelijke verdeling inzake huishoudelijke arbeid.
De aanvaarding van diverse samenlevingsvormen en van homoseksualiteit wordt eveneens breed gedragen. Al moet toch gezegd worden dat het vormen van een gezin mét kinderen bij mannen iets minder steun krijgt. Machismo is de wereld nog niet uit en de bijbehorende machtsverhoudingen evenmin.
Opvattingen over ethische kwesties wijzen eveneens op een grote consensus van wat ooit eigen was aan de linkerzijde (liberalen inbegrepen). Godsdienst zou enkel een private kwestie mogen zijn en dit is ook de mening van heel wat christenen of niet-praktiserende en onregelmatig praktiserende moslims.
Voorbij links en rechts?
Hoe verhouden allerlei maatschappelijke opvattingen zich nu tot de links-rechts tegenstelling is de vraag die velen wakker houdt. Vooraleer we deze vraag beantwoorden kijken we eerst naar wat deze breuklijn nog betekent voor de respondenten zelf. Kleine variaties tussen Vlaanderen en Wallonië niet in acht genomen moet vastgesteld worden dat zowat de helft van onze 2000 respondenten van mening is dat de links-rechts tegenstelling voor hen geen enkele betekenis meer heeft (zie figuur). De andere helft is verdeeld tussen mensen die onverschillig of neutraal staan tegenover deze categorieën of zich integendeel wél herkennen in deze opdeling.
Opvallend is het feit dat de ‘aderlating’ zich vooral ter linkerzijde situeert: 33% van de respondenten positioneren zich ‘rechts’ terwijl enkel 19% hetzelfde doet ter linkerzijde. Diepe ontgoocheling onder de kiezers van (centrum)linkse formaties is de meest voor de hand liggende verklaring. Velen keren vandaag het links-rechts model de rug toe omdat ze ervaren hebben dat het gevoerde beleid grotendeels hetzelfde is gebleven wat ook het politiek etiket moge wezen.
Tussen de verwarring, verrechtsing én verlinksing
Tijdens het vooronderzoek hebben we meermaals gehoord dat mensen expliciet stellen dat de wereld steeds minder te vatten is. We hebben dus hierover ook een vraag gesteld in onze survey. Bij lager geschoolden was 7 op 10 akkoord met deze stelling, bij hoger geschoolden nog steeds 6 op 10. Dit wijst op een omvangrijke ‘maatschappelijke verwarring’. De wereld is in volle verandering en daarenboven weet links niet altijd de huidige situatie te duiden laat staan dat ze verklaringen aanreikt voor belangrijke gebeurtenissen. Maar het neoliberaal verhaal brokkelt af en dan wordt het neonationalisme de gangmaker.
In het dagelijks leven worden mensen geconfronteerd met risico’s en mislukkingen allerhande en ofwel plaatsen ze de verantwoordelijkheid bij zichzelf – iets waar de neoliberale ideologie hen toe aanzet – ofwel bij anderen, zoals ‘de politiekers’ of zelfs ‘het systeem’. In afwachting heeft de afwezigheid van inzicht mensen zeer receptief gemaakt voor een verhaal dat zondebokken aanduidt.
Deze dynamiek vormt de belangrijkste motor van verrechtsing van opvattingen. En zij vertaalt zich in een grootschalige afkeer van migranten en het afwijzen van ‘de andere’. Wanneer tussen de 55 en 65% van de respondenten stelt dat er teveel migranten zijn, teveel moslims, of dat de grenzen moeten gesloten worden en er tegelijkertijd een autoritaire verleiding aanwezig is, dan mogen we niet ontkennen dat er sprake is van verrechtsing. Er is zelfs een draagvlak voor een neofascisme, laat ons er geen doekjes om winden. Maar deze tendens is niet de enige. We hebben in de resultaten van de enquête ook vastgesteld dat er duidelijke sprake is van ‘verlinksing’.
Een sociaal-ecologisch protectionisme krijgt ruime steun (73%) evenals een heuse aanpak van de vluchtelingencrisis op de schaal of het niveau waar deze zich voordoet, zijnde Europa. Daar waar iets minder dan één op twee van mening is dat de toegangsvoorwaarden voor vluchtelingen strikter zou moeten worden, zijn er 61% die opteren voor een humane aanpak die verdrinkingsdood en mensenhandel vermijdt. Mensen kunnen voorstander zijn van beide en zijn dus ‘verscheurd’ over dergelijke kwesties. Het is pas omdat de remediëring uitblijft dat men gaandeweg overtuigd geraakt dat een onmenselijke aanpak zoals pushbacks en het zich afsluiten ten opzichte van menselijk leed de overhand krijgt. De verrechtsing is dus ook een ‘afgeleid’ product van de afwezigheid van een doortastend links beleid terzake. En deze analyse kunnen we op heel wat vlakken doortrekken.
Toch is het verkeerd ervan uit te gaan dat het opbouwen van tegen-hegemonie van nul moet beginnen. Op microschaal, op niveau van het individu en het dagelijks leven, staan mensen open voor een ‘andere samenleving’. Ze kiezen liever voor een interessante job dan voor een goed betaalde. En ze zouden graag hun levensparcours verzekerd zien in plaats van door ‘weer en wind’ de schietgeweren en wolfijzers van de arbeidsmarkt te moeten trotseren. Ook meent 66% dat geld as such een veel te grote plaats inneemt in het maatschappelijk gebeuren.
Dit betekent in feite dat het neoliberale mensbeeld van het zelfredzaam succesvol individu – wiens leven in teken staat van verrijking – niet meer hegemonisch is. We zien dit bevestigd wanneer we vaststellen dat een ruime meerderheid (64%) voorstander is van coöperatieve banken, van een deeleconomie waarbij non-profit logica overheerst en van mening is dat welzijn en kwaliteit van leven haaks staat op productivisme en de dwangmatige consumptiemaatschappij. Het motto is bij velen ‘anders gaan leven’.
Ook inzake milieu kunnen we zeggen dat er onder een meerderheid van de bevolking vandaag een verscherpt bewustzijn is gegroeid dat het de verkeerde kant uitgaat: 69% is verontrust over de destructie van ons ecosysteem en bijna evenveel (67%) meent dat de natuurlijke reserves uitgeput worden.
Er mag dan veel angst en onzekerheid heersen, anderzijds is het ook zo dat een ruime meerderheid van de respondenten positief staat ten opzichte van internet en informatietechnologieën in het algemeen.
Inzake belastingen en de rol van de overheid in het economisch gebeuren staat vandaag een meerderheid van de respondenten duidelijk ‘links van het centrum’. Rechtvaardige belastingen ‘om meer te kunnen herverdelen’ wordt door 63% van de respondenten gesteund.
Op vlak van overheidsinterventie in het economisch gebeuren stellen we hetzelfde vast. Een ruime meerderheid van 6 op 10 is voorstander van overheidsinterventie en dit zowel op vlak van regulering, investeringen als controle.
Links is op zoek naar zichzelf
Volgens Iñijo Errejon, politoloog aan de Complutense universiteit van Madrid, en medeoprichter van Podemos, moet vooral ingezien worden dat heel wat mensen die zichzelf als ‘rechts’ benoemen op een aantal vlakken ook linkse opvattingen koesteren. Dat geldt niet alleen voor de gelijkheid man/vrouw maar ook tot op zekere hoogte een gevoel van sociale rechtvaardigheid (fairness) of de keuze om het algemeen belang een belangrijkere plaats te geven dan het particuliere eigenbelang.
Dit zette Errejon aan om bij Podemos een ‘transversale’ strategie te verdedigen waarbij iedereen wordt aangesproken met stoutmoedige voorstellen of standpunten. Deze benadering heeft veel gelijkenissen met de aanpak van de groenen die zich als ‘noch links noch rechts’ profileren en – net zoals Tony Blair met de derde weg – de tegenstelling progressief versus conservatief verkiezen. Er is echter één wezenlijk verschil, Podemos profileert zich als een anti-establishment partij, tegen corruptie en machtsmisbruik, tegen de ‘draaideuren’ waarbij politici hun loopbaan verlengen in de bestuursorganen van banken of multinationals. Deze transversale benadering van Errejon werd echter op het laatste congres van Podemos in de minderheid gesteld door Pablo Iglesias. Deze verkiest zich wél op de tegenstelling links-rechts te situeren, al behoudt hij ook een hoog anti-establishment profiel inspelend op een tegenstelling ‘volk versus kaste’.
Eerder dan oeverloze discussies te voeren over waar een partij zich nu zou moeten positioneren, lijkt het mij beter vast te stellen dat er rond essentiële kwesties een belangrijk draagvlak bestaat voor iets wat vroeger ‘consequent links’ werd genoemd. Terzelfdertijd heerst er enorm veel verwarring en is er ook een aversie gegroeid jegens links net omdat er een compromitterend beleid werd gevoerd dat haaks stond op de ideologie. Dit zijn de ruïnes van de ‘derde weg’ en je gaat mensen niet zozeer overtuigen met een ‘linkser dan links’ verhaal dan wel aan de hand van een inhoud die ermee correspondeert: eerlijke en rechtvaardige politiek met stoutmoedige voorstellen die aansluiten bij de leefwereld en een concreet antwoord geven op de nood aan regulering, bescherming én inspraak of medebeslissing. En dit is natuurlijk iets anders dan een ‘noch links-noch rechts’ positionering die er vooral op gericht is voorstellen te doen die compatibel blijven met de beleidskeuzes van een neoliberale rechterzijde.
Morgen: De Stand van het Land (4 en slot): Kan het tij nog gekeerd worden?
