Een eerste vaststelling is het feit dat heel wat mensen wel degelijk de maatschappij als een geheel zien. Thatchers idee – ‘there is no such thing as society’ – dat er enkel individuen bestaan wordt door weinigen gevolgd. Bovendien menen heel wat respondenten (63%) dat er een gebrek is aan solidariteit en een pak meer stellen dat individualisme te alomtegenwoordig is waardoor ook eenzaamheid toeneemt (66%). Indien er zes op tien van mening zijn dat er teveel ‘hulpbehoevenden’ in ons land zijn, betekent dit daarom niet dat die mensen er zelf voor verantwoordelijk zouden zijn, wel integendeel. Het economisch gebeuren wordt aanzien als bijzonder beperkend en dwangmatig (62%). Een belangrijke minderheid (33%) stelt dat ze de kans niet krijgen om zichzelf waar te maken.
Weinig mensen geloven nog in het neoliberaal fabeltje waarbij elkeen zijn/haar toekomst volledig in handen heeft. Natuurlijk impliceert de opvatting dat er zoiets als een maatschappij bestaat ook dat er sprake moet zijn van een ‘wij’.
Verbondenheid, lidmaatschap en identiteitscrisis
We zagen reeds dat de globalisering werd aanzien als een bedreiging voor ‘onze identiteit’, wat deze ook moge betekenen. Tegelijkertijd is de samenleving ook veranderd waarbij de levenskeuzes minder worden bepaald door instellingen (school, kerk, gezin, …) en de sociale interacties veel meer marktgebonden zijn. Marktverhoudingen dringen steeds meer binnen in allerlei sferen van het dagelijks leven. De heersende ideologie zet ons aan op utilitaristische wijze keuzen te maken (‘wat koop ik hiermee?’, ‘wat levert dat op?').
Gegeven de onzekerheid die vele individuen ervaren en die ook het zelfbeeld of het zelfvertrouwen ondermijnt, zoekt men des te meer positieve definities van zichzelf op. Deze zoektocht is uiteraard legitiem en verklaart ook waarom er zoveel aandacht wordt besteed aan ‘identiteit’: wie ben ik en tot welke groep behoor ik? Bij sommigen bestaat de neiging te grijpen naar identiteiten die onveranderlijk ogen en iets ‘wezenlijk’ of essentieel hebben. Dit maakt een essentialistische definitie van identiteit een succesformule die makkelijker ‘verkoopt’ dan andere definities die uitgaan van identiteiten als product van de ‘sociale fabriek’ of van sociale strijd. Het verklaart ook waarom etnische eigenschappen heel wat bijval krijgen en waarom godsdienstig geloof opnieuw weerklank vindt. Life style issues zijn belangrijk omdat ze het zelfbeeld beveiligen, daar waar de confrontatie met de sociale realiteit deze constant ondermijnt. De ‘identiteitskoorts’ die we zien opduiken is niets anders dan het symptoom van de neoliberale mens in crisis. Een ‘wij’-gedachte, bescherming en afbakening van een vertrouwde gemeenschap zijn hiervan een logisch gevolg. Natuurlijk maken sommigen hiervan een kwestie van fysieke grenzen die met prikkeldraad afgesloten moet worden en uiteraard worden uitsluitingsmechanismen ‘populair’ vermits ze op symbolisch vlak ‘zekerheid’ aanbieden. Maar in de grond hebben we te maken met iets anders.
In de context van België en Vlaanderen waar het politieke gewicht van het Vlaams nationalisme de laatste jaren is toegenomen, leek het ons belangrijk te peilen in welke mate respondenten zichzelf eerst en vooral als ‘Vlaming’ zouden benoemen. Uiteraard deden we hetzelfde in de andere landsgedeelten.
Opvallend is dat in Vlaanderen de overgrote meerderheid zich eerst en vooral identificeert met zijn stad of gemeente (69% als eerste vermeld), dan pas met België (18% als eerste optie) en pas daarna met Vlaanderen (een schamele 4%). Indien we eerste en tweede vermelding optellen komen we bij ‘ik ben Vlaming’ amper voorbij de 15%. Indien we de resultaten vergelijken met Wallonië en Brussel stellen we vast dat identificatie met België er nadrukkelijk sterker aanwezig is. In feite heeft het Vlaams nationalisme een politieke leemte weten op te vullen zonder daarom haar agenda van onafhankelijkheidsstreven te kunnen toepassen. Het voornaamste obstakel hierin is het bestaan in Vlaanderen van meerschalige identificaties waarbij het sub-regionalisme de constructie van een etnische en nationalistische mono-identiteit bemoeilijkt. Deze vaststelling strookt volledig met de analyse van Michel Huysseune terecht wijst op de paradoxale situatie van een Vlaams nationalisme zonder dat separatisme of zelfs confederalisme door een meerderheid wordt gesteund, wel integendeel.
Afkeer voor ‘de andere’ in een context van terreuraanslagen
Het is duidelijk dat er wijd verbreide opinies bestaan dat migratie teveel is toegenomen (62%) en bijna evenveel menen dat de islam een bedreiging vormt voor ‘onze identiteit’. Dit moet natuurlijk gezien worden in de context van de terreuraanslagen en waarbij de aanslagen in een strategie passen om groepen tegen elkaar op te zetten rond een ‘beschavingsoorlog’ tussen ‘het Westen’ en ‘de islam’. Alsof het westen enkel democratie zou gekend hebben en fascisme zich op een ander continent zou hebben ontwikkeld.
Toch stellen we vast dat velen nog steeds op een genuanceerde wijze willen blijven nadenken over deze kwestie. Dit wordt bevestigd wanneer we peilen naar de perceptie van de moslims. Slechts een minderheid van 21% van de respondenten meent dat de meerderheid van de moslims ook fundamentalisten zijn. Dankzij onze tweede golf uitgevoerd na de aanslagen in Brussel weten we dat dit aantal in feite is afgenomen. Men is vandaag redelijker en genuanceerder dan na de eerste aanslag op Charlie Hebdo. Vier op tien meent dat ‘enkel een deel’ van moslims ook fundamentalisten zijn en nagenoeg even veel menen dat ‘slechts een heel kleine minderheid’ ook fundamentalisten zouden zijn.
De stelling volgens dewelke men geen amalgaam mag maken tussen moslims en fundamentalisme, heeft bijgevolg een ruim draagvlak van 80% onder de bevolking. De verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië zijn op dit vlak marginaal. In Brussel is men nog meer geneigd tot voorzichtigheid. Mensen zijn ook bewust geworden van het gevaar van haatboodschappen. Zo meent 73% van de respondenten dat haatpredikers in alle gemeenschappen aanwezig zijn, dus ook in Belgische of Vlaamse gemeenschap. Verdere ‘radicalisering’ vermijden en de culturele spanningen tussen gemeenschappen overbruggen is nog steeds dé prioriteit voor zes respondenten op tien. Onder -30 jarigen ligt dit hoger terwijl de oudere generaties en de sociaal kwetsbare groepen hier minder in geloven.
Een meerderheid van de respondenten (64%) stelt ook dat het nodig is in te zetten op een toekomstgericht beleid waarbij jongeren beroepskansen krijgen. 65% is van mening dat een positief samenlevingsproject met échte integratie en positieve zingeving de beste manier is om terrorisme te bestrijden. Het is dus zeker niet zo dat een meerderheid van de mensen heil zien in een eenzijdig repressieve aanpak. Even belangrijk is het feit dat een ruime meerderheid inziet dat het ‘moslimbashen’ de situatie enkel zal verergeren.
Een ruime meerderheid van de mensen gelooft hoegenaamd niet dat eenzijdige repressie of het versterken van veiligheidsmaatregelen aanslagen zal vermijden. Een zeer ruime meerderheid (82%) is overtuigd dat IS conflicten tussen moslims en niet-moslims wil aanwakkeren. Een nog steeds ruime meerderheid stelt vast dat haatpredikers, ook ‘de onze’ toenemen en dat politici in dit land gemeenschappen tegen elkaar opzetten.
Kritische moslims zijn er vast en zeker
De eerste bevinding onder moslims is de ervaring van een toename van racisme. Bijna één op twee (45%) stelt dat hij/zij ‘sinds enkele jaren persoonlijk slachtoffer is geweest van fysieke of verbale agressie, opmerkingen en beledigingen op basis van mijn godsdienst, mijn oorsprong of mijn huidskleur.’ Onder moslims (praktiserend en niet praktiserend) menen bijna 8 op 10 dat ze nog steeds als buitenlanders worden behandeld ook wanneer ze hier reeds lang wonen en de Belgische nationaliteit hebben.
Hun visies contrasteren dus zeer sterk met de respondenten zonder recente migratieachtergrond. Van deze laatste menen 65% dat het nodig is dat migranten zich assimileren en zich dus aanpassen ‘aan onze manier van denken en leven’. Toch meent 1 op 3 dat het moeilijk is voor migranten om zich te integreren.
Tegelijkertijd hebben de aanslagen binnen de moslimgemeenschap ook het bewustzijn aangescherpt.
Een meerderheid van 53% meent dat de Koran vandaag moet gelezen worden op een manier die aanzet tot verdraagzaamheid ten opzichte van ongelovigen of niet-moslims. Indien er drie op tien niet van de ‘westerse levensstijl’ houden zijn er een pak meer – vijf op tien – die dat wél doen. Voor hen bestaat er dus geen culturele barrière met wat als ‘onze samenlevingsvorm’ wordt begrepen. Enerzijds zijn er 37% van mening dat imams jongeren radicaliseren, maar anderzijds meent ook de overgrote meerderheid (89%) dat de Syriëstrijders niets of bijna niets van de Koran kennen. Het is dus niet enkel wegens een verkeerde en oppervlakkige lezing van de Koran of wegens het bestaan van haatpredikers dat jongeren zouden radicaliseren maar omdat zij het gevoel hebben verstoten te worden. Dit is althans de mening van zeven op de tien respondenten. De ‘politieke islam’ waarbij de geloofsgemeenschap ook functioneert als een politieke gemeenschap krijgt slechts bij een minderheid van de moslims de goedkeuring. Zo zijn 60% absoluut gekant tegen het feit dat rechtsprincipes of verbodsbepalingen van de Koran boven de Belgische wetten zouden staan. Wetende dat de ‘politieke islam’ vooral terug te vinden is binnen het wahabisme en het salafisme kunnen we stellen dat de ‘wahabisering’ van de moslimgemeenschap veel meer een bedreiging vormt (voor de moslims) dan wel de zogenaamde ‘islamisering van onze samenleving’. Hoe deze opvattingen verder zullen evolueren wordt natuurlijk ook bepaald door de mate waarin een ‘Kultur-Kampf’ tussen het ‘Westen’ en ‘de islam’ zich verder ontwikkelt. Het is hierbij niet alleen belangrijk de negatieve rol van Saoedi-Arabië te beklemtonen of nog de oorlogsvoering van het Westen onder ogen te nemen maar ook rekening te houden met het bestaan van progressieve opvattingen onder moslims die een verdere secularisering zeker niet in de weg staan.
Voorlopig besluit
Op de keper beschouwd, kunnen we stellen dat we vandaag het ‘ik-tijdperk’ hebben verlaten. Er is nood aan solidariteit en geborgenheid. Het identiteitsvraagstuk waar de N-VA het zo graag over heeft, is een reëel vraagstuk. Maar de opdeling tussen een ‘wij’ en ‘zij’ heeft weinig of niets te maken met hoe sommigen dit definiëren. Ondanks de Kultur-Kampf – die natuurlijk veel met nation building heeft te maken – is de maatschappij veelzijdiger en identificeren heel wat mensen zich tegelijkertijd met verschillende realiteiten: hun klasse, hun beroep, hun stad of gemeente, hun seksuele geaardheid en ga zo maar door. Dit is exact wat Stuart Hall 'the multiple self' noemde. De sociale identificatie met klasse is hoegenaamd niet verdwenen, al wordt ze bij velen overschaduwd door de angst van sociale declassering.
Sommigen stellen dat in dergelijke situatie een inclusieve identiteit zeer moeilijk tot stand kan komen. Welke ‘wij’ kan nog gehanteerd worden die appelleert en mobiliseert? Misschien moeten we dan gewoon opteren om het perspectief om te keren? Dat betekent kiezen voor humanisme en voor een benadering die elke mens in zijn menselijkheid erkent, ‘iedereen’ aanspreekt, culturele diversiteit respecteert en de bijdrage van iedereen waardeert, los van allerlei identificaties.
Morgen: De Stand van het Land (3): Voorbij links en rechts?
