Is dood zijn leuk?

Ik wil niet sterven. Nu nog niet, alleszins. Zo lang de geestelijke en de fysieke gezondheid een aanvaardbaar niveau behouden, wil ik dit leven even rekken. In dat opzicht ben ik ongetwijfeld zoals de meeste mensen. Behalve dan diegenen die geconfronteerd worden met een ellendige ziekte, of een onomkeerbare aftakeling, of onoverkomelijk verdriet. Zij hebben mijn sympathie, en ik begrijp hun motieven indien ze beslissen om een einde aan hun leven te maken.

Ik ben echter gezond van lijf en leden, en probeer dat ook zo te houden. Ik kan weliswaar elk moment slecht nieuws krijgen (een niet-opereerbare en fatale kanker) of schielijk overlijden (hartaanval, bloedklonter), maar afgezien daarvan mag ik nog op enkele jaren, zelfs op enkele decennia leven rekenen.

En dat is allemaal positief, want ik wil niet dood. Evenmin als u, neem ik aan.

Maar vanwaar die drang om niet dood te willen gaan? Vanwaar die angst voor de dood? Het verhaal zou heel verschillend zijn in geval van een miserabel leven, of wanneer ik me in de handen van een vijand zou bevinden met het uitzicht op ondraaglijke marteling en dood. Extreme fysieke of mentale pijn: voldoende reden om er een punt achter te zetten. Wat mij duidelijk in het kamp plaatst van diegenen die voorstander zijn van euthanasie.

Een kort bestaan

Wat is er dan toch zo speciaal aan het leven, dat we het niet willen beëindigen? Wat is er zo afschrikwekkend aan de dood, dat we daar zo ver mogelijk vandaan willen blijven?

Er is niets afschrikwekkend aan de dood. Kijk: een mensenleven neemt pakweg zeven, acht decennia in beslag. In vergelijking met kosmische processen stelt onze persoonlijke levensduur niets voor.

De tijdlijn die we doormaken is eenvoudig genoeg. Eerst waren we er een zeer lange tijd niet. Pakweg veertien miljard aardse jaren sinds het ontstaan van het universum, waarin wij als individu niet bestonden. Dan is er een flits, namelijk onze persoonlijke levensduur. En vervolgens weer miljarden jaren waarin wij opnieuw niet bestaan. Fundamenteel gezien is de ene periode van niet-bestaan voor ons niet verschillend van de andere. En de rest van het universum kan het ook al geen donder schelen.

Dood zijn is dus niets buitengewoons. Het is hetzelfde als nog niet geboren zijn. Je klaagt toch niet over de periode toen je nog niet geboren was? Er zijn ook geen religies die zich bezighouden met die periode. Zovele mensen maken zich druk om wat er na hun dood gebeurt, en het is allemaal zinloos. Piramiden en mausolea en wat nog meer die de faam van dode mensen moeten bestendigen. Maar wat hebben ze daaraan? Ze zijn dood.

Er is dus geen reden om je te beklagen dat je dood bent. Behalve dat je een heleboel leuke dingen mist. Je mist het opgroeien van je kleinkinderen, of het volgende wereldkampioenschap voetbal, of de nieuwe roman van, tja, van mij bijvoorbeeld. Dat wil zeggen: voor zover er leuke dingen in je leven bestaan. Dat is al niet voor iedereen evident.

Meestal willen mensen in leven blijven om de rest van het feest niet te missen. Of omdat ze gewend zijn aan dat leven. Ze willen niet dood omdat ze vrezen na hun overlijden terecht te komen in een situatie die erger is dan hun leven.

Maar dit is een illusie, althans voor de atheïsten onder ons. De religieus geïnspireerden hebben wél een probleem. Ze kunnen hopen op de hemel, maar vrezen de eeuwige verdoeming. In andere tijden vreesden veroordeelde misdadigers niet zozeer hun executie, dan wel het komende verblijf in de hel. Het zal je maar overkomen.

En toch is de angst voor de dood onnodig.

Toch wanneer je dood ziet als een onveranderlijke, tijdloze periode. Het niet-bestaan van het bewustzijn. Slapen, maar dan zonder ontwaken. Het voordeel van de dood is dat je je er later niets van herinnert, omdat er geen later bestaat. De rest van het universum ploetert gestaag verder, maar zonder jouw aanwezigheid. Zelfs het verdriet van je nabestaanden raakt je niet meer. Je bent bevrijdt, omdat je niet meer bent. Dat is de puur atheïstische benadering.

Bewustzijn

Maar wacht even. We sterven. Dat is wat algemeen aangenomen wordt. Maar is dat ook zo? Is het zo dat we doodgaan en het ‘leven’ achter ons laten? Dit aardse ‘leven’ alleszins wel, maar onderscheiden wij mensen ons niet precies van de rest van het biologische universum omdat wij een bewustzijn hebben? Wat dat precies impliceert is een van de grotere raadsels van het universum. Het is een van de Grote Vraagstukken, samen met … Nou ja, al die andere dingen die nog steeds raadsels voor ons zijn.

Duiken we in de schemerige krochten van de kwantumfysica, dan wordt ons voorgehouden dat het verloop van de tijd misschien een illusie is, en alleszins niet een fundamenteel onderdeel van de realiteit, zoals de fysicus John Wheeler postuleerde in 2007. Toen verrichtte hij een experiment waarmee hij bewees dat je retroactief het verleden kunt wijzigen door een ingreep in een foton. Dit en andere experimenten kunnen erop duiden dat de tijdstroom een illusie is. In onze dagelijkse realiteit merken we dat niet, maar doodgaan behoort nu niet meteen tot ‘onze’ dagelijkse realiteit. Het is een eenmalige en zeer extreme gebeurtenis, die misschien onderworpen is aan zeer extreme en eenmalige natuurwetten.

Dat heeft misschien te maken met het feit dat ruimte en tijd constructies van de geest zijn, of veeleer interpretaties door de geest. Van externe gebeurtenissen dus, waarvan we de aard niet goed kunnen begrijpen. Waarom anders zouden we getuige zijn van twee heel verschillende en elkaar soms tegensprekende ‘realiteiten’, namelijk deze van het Newtoniaanse universum, en deze van het kwantum-universum? De eerste realiteit is die van elke dag, waarbij appels vallen omdat ze aangetrokken worden door de zwaartekracht. De tweede realiteit is een kwestie van waarschijnlijkheden, maar niet van absolute zekerheid (dat, tenminste, is wat ik ervan begrijp).

Als we werkelijk ‘leven’ met een been in elk van die twee realiteiten, waarom zouden we dan niet aannemen dat ‘sterven’ slechts een aspect van die ene, Newtoniaanse, realiteit is, terwijl wij heel andere dingen ervaren op kwantumniveau?

Er is natuurlijk nog geen mens teruggekeerd uit de dood, en dat is maar normaal ook, omdat geen mens het evenement in het Newtoniaanse universum overleeft. En geen ‘mens’ de sprong kan maken van het kwantumniveau naar dat van Newton. Dood blijft dus dood, voor ons die dwalen in een wereld van appels en vliegtuigen en smartphones. Maar leven als een kwantum-entiteit, het heeft misschien wel voordelen.

Een voordeel daarvan is dat ‘tijd’ geen betekenis meer heeft. ‘Eeuwigheid’ evenmin. Beide zijn achtergelaten in het Newtoniaanse universum. Beide zijn onbelangrijk geworden. Kwestie is echter of ‘wij’ dan nog steeds een bewustzijn zullen hebben, zoals we dat courant begrijpen. Is bewustzijn uitsluitend een zaak van onze fysieke hersenen, of is het een kwaliteit die het materiaal-biologische niveau overstijgt? Niet onbelangrijk, gezien de bovenstaande speculatie.

Want het is speculatie, uiteraard. kwantumfysica (de wetenschap waarvan zelfs Richard Feynman schreef dan niemand ze begrijpt), heeft heel ongewone gevolgen voor ons begrip van wat reëel en echt is. Een beetje doodgaan is daarmee vergeleken misschien nog niet zo’n grote stap.